Dị ứng thuốc bị ngứa (mẩn ngứa) nên làm gì?

Dị ứng thuốc gây ngứa xảy ra tùy thuộc vào cơ địa và mức độ đáp ứng miễn dịch của từng người. Phần lớn các trường hợp chỉ ở mức nhẹ, tuy nhiên khi xuất hiện ngứa hoặc mẩn ngứa nghi ngờ do thuốc, người bệnh cần ngưng ngay loại thuốc đó và liên hệ cơ sở y tế để được thăm khám, tư vấn. Tùy vào mức độ nghiêm trọng của phản ứng mà cách xử trí và điều trị sẽ khác nhau.

Dị ứng thuốc gây ngứa (mẩn ngứa) là gì?

Dị ứng thuốc với biểu hiện ngứa, nổi mẩn là tình trạng da xuất hiện sưng, đỏ, ngứa, phát ban hoặc đôi khi phồng rộp. Đây là phản ứng bất lợi khi hệ miễn dịch của cơ thể phản ứng quá mức với một loại thuốc. Dị ứng thuốc có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi. Phần lớn bệnh nhân hồi phục hoàn toàn sau khi ngừng thuốc, không để lại tổn thương vĩnh viễn trên da, mặc dù triệu chứng có thể kéo dài vài ngày đến vài tuần.

Ngứa do dị ứng thuốc thường khởi phát trong vòng vài phút đến vài giờ, đôi khi vài ngày sau khi bắt đầu sử dụng thuốc. Rất hiếm khi xảy ra sau vài tuần, trừ khi có phản ứng muộn theo cơ chế miễn dịch đặc biệt.

Trong lâm sàng, mề đay (urticaria) liên quan đến thuốc có thể được phân loại thành:

• Cấp tính: Kéo dài < 6 tuần.
• Mạn tính: Kéo dài ≥ 6 tuần.

Sau khi ngừng thuốc gây dị ứng, triệu chứng thường cải thiện trong vài ngày đến vài tuần. Nếu kéo dài ≥ 6 tuần, cần đánh giá khả năng mề đay mạn tính hoặc nguyên nhân khác.

Một số thuốc có thể gây dị ứng kèm ngứa hoặc mẩn ngứa

Một số loại thuốc có thể gây ra phản ứng dị ứng trên da với biểu hiện ngứa, nổi mẩn, phát ban hoặc mề đay. Mức độ phản ứng khác nhau tùy theo cơ địa người bệnh và cơ chế miễn dịch liên quan đến từng loại thuốc. Các nhóm thuốc thường được báo cáo là nguyên nhân gây dị ứng da gồm:

• Thuốc kháng sinh: Là nhóm thuốc gây dị ứng da phổ biến nhất, bao gồm: Penicillin G, Amoxicillin/clavulanate, Ampicillin, Cefotaxime, Ceftazidime, Erythromycin, Ciprofloxacin, Vancomycin, Clindamycin, Tetracycline, Minocycline, Metronidazole, Rifampicin, Trimethoprim/sulfamethoxazole. Ngoài ra, một số thuốc chống nấm đường uống và thuốc điều trị sốt rét như chloroquine, amodiaquine cũng có thể gây phản ứng da.
• Thuốc tim mạch: Một số thuốc ức chế men chuyển (ACEIs) như Captopril, Enalapril, Lisinopril, và thuốc chẹn thụ thể angiotensin II (ARBs) như Candesartan, Irbesartan có thể gây phù mạch và phát ban. Các thuốc chẹn kênh canxi như Amlodipine, Diltiazem, Verapamil cũng có thể gây dị ứng da, mặc dù hiếm gặp.
• Thuốc điều trị rối loạn chuyển hóa: Allopurinol là thuốc hạ acid uric có nguy cơ cao gây các phản ứng da nghiêm trọng như hội chứng Stevens-Johnson (SJS) và DRESS. Metformin và Gliclazide hiếm khi gây dị ứng da và không được xem là tác nhân thường gặp.
• Thuốc hướng thần và chống co giật: Các thuốc như Carbamazepine, Phenytoin, Lamotrigine, và Phenobarbital thường liên quan đến phản ứng quá mẫn da nghiêm trọng. Một số thuốc chống trầm cảm (Amitriptyline, Citalopram, Fluoxetine, Paroxetine, Sertraline), thuốc chống loạn thần (Chlorpromazine, Risperidone, các thuốc nhóm phenothiazine) có thể gây phát ban hoặc mày đay.
• Opioid và thuốc giảm đau: Morphine, Codeine, Tramadol, Fentanyl và Oxycodone có thể gây ngứa do giải phóng histamine, nhưng không phải là phản ứng dị ứng điển hình. Aspirin và các thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) có thể gây nổi mề đay, phù mạch hoặc các phản ứng dị ứng nặng.
• Hormone và steroid: Một số thuốc tránh thai đường uống và thuốc nội tiết như Danazol có thể gây phát ban, mặc dù tỷ lệ thấp.
• Thuốc hóa trị và thuốc sinh học: Bao gồm Chlorambucil, Gemcitabine, Nilotinib, Vemurafenib, Temsirolimus, Ipilimumab, Cetuximab, Rituximab, Panitumumab, Gefitinib. Các thuốc này có thể gây phát ban, hội chứng quá mẫn hoặc viêm da nặng.
• Thuốc điều biến miễn dịch: Adalimumab, Infliximab và các thuốc kháng TNF-alpha có thể gây phát ban, viêm da do phản ứng miễn dịch.
• Một số thuốc khác: Enoxaparin (thuốc chống đông dạng tiêm), tinh bột hydroxyethyl (dùng làm dung dịch tăng thể tích huyết tương), và một số thuốc cản quang có thể gây phản ứng dị ứng tức thì hoặc phát ban muộn.

Lưu ý: Danh sách trên chỉ mang tính tham khảo, mức độ dị ứng còn phụ thuộc vào đặc điểm từng bệnh nhân và tiền sử dị ứng. Trong thực hành lâm sàng, cần khai thác kỹ tiền sử dùng thuốc và triệu chứng để xác định nguyên nhân chính xác.

Dấu hiệu và triệu chứng khi xảy xa dị ứng thuốc bị ngứa (mẩn ngứa)

Dị ứng thuốc gây mẩn ngứa thường xuất hiện nhanh, trong vòng vài phút hoặc vài giờ sau khi uống thuốc, có thể kéo dài vài ngày. Những loại mẩn ngứa bao gồm:

Mề đay

Mề đay là tình trạng da xuất hiện các sẩn phù màu hồng hoặc đỏ, có hình tròn hoặc bầu dục, kích thước từ vài mm đến vài cm, thường kèm cảm giác nóng rát, ngứa ngáy như bị côn trùng đốt. Tổn thương có thể khu trú hoặc lan rộng khắp cơ thể. Đặc điểm điển hình là ngứa xuất hiện nhanh, gây khó chịu, mất ngủ, ảnh hưởng đến sinh hoạt. Gãi có thể khiến tổn thương lan rộng hoặc tạo thêm sẩn mới.

Mề đay có thể kèm theo các triệu chứng toàn thân như: Khó thở, chóng mặt, buồn nôn, sốt. Tình trạng này thường tái phát và có thể ảnh hưởng đến bất kỳ vùng da nào.

Cơ chế sinh bệnh chủ yếu do giải phóng histamine từ tế bào mast, làm giãn mạch và tăng tính thấm thành mạch, dẫn đến phù nề tại chỗ. Dị ứng thuốc, thực phẩm, côn trùng đốt, hoặc thay đổi nhiệt độ có thể là yếu tố khởi phát.

Viêm da dị ứng

Viêm da tiếp xúc dị ứng thường do hóa chất hoặc thuốc bôi gây nên, thuộc phản ứng quá mẫn muộn type IV. Không nên nhầm với viêm da cơ địa (eczema), là bệnh lý dị ứng mạn tính. Đặc trưng của viêm da tiếp xúc là biểu hiện ngứa kèm xuất hiện mụn nước. Viêm da tiếp xúc dị ứng thường xảy ra sau 24 - 72 giờ kể từ khi tiếp xúc với chất gây dị ứng. Người bệnh có biểu hiện ngứa nhiều, nổi ban đỏ, mụn nước, phù nề ở chỗ tiếp xúc với thuốc.

Nguy cơ nổi mề đay và mẩn ngứa nếu người bệnh:

• Đã từng bị nổi mề đay trước đây.
• Đã có các phản ứng dị ứng khác.
• Có tiền sử gia đình bị nổi mề đay.

Làm gì khi bị tình trạng mẩn ngứa do dị ứng thuốc?

Việc kiểm soát và xử trí tình trạng mẩn ngứa do dị ứng thuốc phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng của phản ứng, phạm vi lan rộng của tổn thương da, đặc điểm tổn thương (màu sắc, hình dạng, vị trí) và các triệu chứng kèm theo.

Ngay khi xuất hiện bất kỳ dấu hiệu nghi ngờ dị ứng thuốc, dù nhẹ như ngứa, nổi mề đay, phát ban, người bệnh cần ngừng ngay thuốc nghi ngờ và liên hệ cơ sở y tế gần nhất để được thăm khám, theo dõi và hướng dẫn điều trị kịp thời. Tuyệt đối không tự ý tiếp tục sử dụng thuốc hoặc tự điều trị tại nhà.

Chẩn đoán dị ứng thuốc gây mẩn ngứa

Chẩn đoán chủ yếu dựa vào khai thác kỹ tiền sử dùng thuốc, thời điểm khởi phát triệu chứng sau khi dùng thuốc, và biểu hiện lâm sàng trên da (mề đay, phát ban dạng sẩn, dát đỏ, phù mạch…).

Xét nghiệm dị ứng (test da hoặc test huyết thanh) chỉ nên thực hiện trong các trường hợp đặc biệt, khi cần xác định chính xác tác nhân gây dị ứng để tránh tái sử dụng. Các test này thường có độ nhạy và đặc hiệu thay đổi tùy loại thuốc và không luôn khả dụng cho mọi thuốc.

Mẩn ngứa do nhiễm ký sinh trùng (như giun sán) là một chẩn đoán phân biệt quan trọng, thường đi kèm tăng bạch cầu ái toan và cần xét nghiệm phân hoặc huyết thanh chẩn đoán chuyên biệt.

Sinh thiết da có thể được chỉ định trong những trường hợp không điển hình, giúp phân biệt với các bệnh lý khác có biểu hiện phát ban giống nhau, như phát ban do virus, lupus da, viêm mao mạch, hoặc phản ứng thuốc nghiêm trọng (như DRESS, SJS/TEN).

Lưu ý: Không có xét nghiệm đơn lẻ nào có thể chẩn đoán chắc chắn mọi trường hợp dị ứng thuốc. Việc đánh giá toàn diện cần kết hợp giữa lâm sàng, tiền sử và theo dõi đáp ứng sau ngừng thuốc.

Các thuốc điều trị mẩn ngứa do dị ứng thuốc

Một số loại thuốc có thể giúp ngăn chặn phản ứng miễn dịch và giảm các triệu chứng. Bao gồm:

• Thuốc làm giảm tình trạng ngứa: Thuốc kháng histamine chẳng hạn như loratadine, cetirizine hoặc diphenhydramine… giúp làm giảm ngứa, sưng tấy và các triệu chứng dị ứng khác.
• Thuốc ức chế hệ thống miễn dịch: Nếu thuốc kháng histamine không hiệu quả, bác sĩ có thể kê toa một loại thuốc có thể làm dịu hệ thống miễn dịch hoạt động quá mức.
• Thuốc chống viêm: Đối với các trường hợp nổi mề đay hoặc mẩn ngứa nghiêm trọng, bác sĩ có thể kê đơn thuốc corticosteroid như prednisone, methylprednisolon,… để giảm sưng, viêm và ngứa.

Một số biện pháp hỗ trợ giảm mẩn ngứa

Một số tác nhân có thể làm nặng thêm tình trạng mẩn ngứa khi tiếp xúc bao gồm thực phẩm, phấn hoa, lông thú cưng, cao su và vết côn trùng đốt. Nếu nghi ngờ loại thuốc đã gây ra mẩn ngứa thì hãy ngừng sử dụng. Một số nghiên cứu cho rằng căng thẳng hoặc mệt mỏi có thể gây mẩn ngứa, phát ban.

• Chườm lạnh: Chườm lên khu vực bị mẩn ngứa bằng một chiếc khăn lạnh hoặc một viên đá lên đó trong vài phút có thể giúp làm dịu da và ngăn ngừa trầy xước.
• Tắm mát: Giảm ngứa khi tắm nước mát: Một số người cũng có thể có lợi khi tắm trong nước mát có rắc baking soda hoặc bột yến mạch, nhưng đây không phải là giải pháp để kiểm soát lâu dài chứng ngứa mãn tính. Mặc quần áo rộng rãi, có kết cấu mịn. Tránh mặc quần áo thô, bó sát, dễ xước hoặc làm từ len.
• Chống nắng: Một số loại thuốc có thể làm cho da trở nên nhạy cảm hơn với tia cực tím, gây ra tình trạng cháy nắng ngứa ngáy sau đó nếu ra ngoài mà không mặc áo chống nắng và quần áo bảo vệ. Bảo vệ làn da khỏi ánh nắng mặt trời. Bôi kem chống nắng khoảng nửa giờ trước khi ra ngoài trời. Khi ở ngoài trời, hãy tìm bóng râm để giúp giảm bớt sự khó chịu.

Dị ứng thuốc với biểu hiện ngứa hoặc mẩn ngứa là một phản ứng bất lợi thường gặp, có thể dao động từ nhẹ đến nặng và đôi khi đe dọa tính mạng. Việc nhận biết sớm triệu chứng, ngừng ngay thuốc nghi ngờ và liên hệ cơ sở y tế để được tư vấn, xử trí là rất quan trọng. Người bệnh tuyệt đối không tự ý dùng lại thuốc đã từng gây dị ứng và cần thông báo cho bác sĩ về tiền sử dị ứng thuốc trong các lần thăm khám sau. Chủ động phòng ngừa, theo dõi và tuân thủ hướng dẫn y tế sẽ giúp hạn chế tối đa biến chứng và bảo vệ sức khỏe lâu dài.