Xạ trị vùng đầu cổ là gì? Tác dụng phụ ngắn hạn và dài hạn

Ung thư đầu cổ là một thuật ngữ chung dùng để chỉ các loại ung thư phát triển ở vùng đầu và cổ, bao gồm miệng, mũi, họng, thanh quản, các xoang hoặc tuyến nước bọt. Xạ trị vùng đầu cổ là một trong những phương pháp điều trị thường được bác sĩ chỉ định.

Xạ trị vùng đầu cổ là gì?

Xạ trị là một trong những phương pháp điều trị trong ung thư đầu cổ, sử dụng tia X năng lượng cao để phá hủy DNA của tế bào ung thư, từ đó giết chết hoặc ngăn chặn sự phát triển của chúng. Đây là một phương pháp điều trị tại chỗ, nghĩa là nó chỉ ảnh hưởng đến khu vực cơ thể nơi khối u hiện diện. 

Có hai loại xạ trị chính được sử dụng trong điều trị ung thư là xạ trị bên ngoài, khi chùm tia phóng xạ được chiếu từ bên ngoài vào cơ thể, và xạ trị bên trong, khi nguồn phóng xạ được đặt bên trong cơ thể, gần với khối u.

Trong quá trình điều trị, bức xạ không chỉ tiêu diệt tế bào ung thư mà còn có thể gây tổn thương đến các tế bào bình thường ở vùng điều trị, dẫn đến một loạt các tác dụng phụ. Những tác dụng phụ này phụ thuộc vào vùng cơ thể được điều trị và thường liên quan đến sự tích lũy tác động của các đợt xạ trị theo thời gian.

Tác dụng phụ của xạ trị vùng đầu cổ

Tác dụng phụ của xạ trị vùng đầu cổ rất đa dạng, tùy thuộc vào vị trí khối u, phạm vi lan rộng của ung thư và việc có kết hợp với các phương pháp điều trị khác như hóa trị hay không. 

Các tác dụng phụ có tính chất tích lũy, tức là nguy cơ xuất hiện chúng càng tăng theo thời gian và số lượng đợt xạ trị. Hầu hết các tác dụng phụ không xuất hiện ngay lập tức mà thường phát triển sau vài tuần điều trị. Mặc dù những tác dụng phụ này có thể gây khó chịu, phần lớn chúng chỉ mang tính tạm thời và sẽ dần biến mất sau khi điều trị hoàn tất.

Tác dụng phụ ngắn hạn

Một số tác dụng phụ phổ biến khi điều trị xạ trị ung thư đầu cổ bao gồm:

Kích ứng da: Da vùng điều trị có thể trở nên đỏ, khô, hoặc nhạy cảm. Biểu hiện ban đầu có thể tương tự như cháy nắng. Bệnh nhân nên chăm sóc da cẩn thận bằng cách sử dụng nước ấm và xà phòng nhẹ, tránh sữa tắm hoặc xà phòng có hương liệu, đồng thời hạn chế tiếp xúc với ánh nắng mặt trời để tránh làm tình trạng tồi tệ hơn.

Đau họng và miệng: Tình trạng viêm thực quản hoặc viêm niêm mạc thường xuất hiện sau khoảng 2 - 3 tuần điều trị. Cảm giác đau sẽ dần thuyên giảm trong khoảng 2 tuần sau khi xạ trị kết thúc.

Khó nuốt: Đau khi nuốt là hệ quả của tình trạng viêm niêm mạc miệng và họng. Bệnh nhân có thể được kê thuốc giảm đau và hỗ trợ dinh dưỡng. Trong những trường hợp nặng, bác sĩ có thể đề nghị sử dụng ống thông dạ dày tạm thời để duy trì dinh dưỡng. Tuy nhiên, điều quan trọng là bệnh nhân cần tiếp tục luyện tập nuốt để tránh tình trạng cơ nuốt yếu đi, điều này có thể dẫn đến khó khăn vĩnh viễn trong việc nuốt sau khi quá trình xạ trị hoàn tất.

Khô miệng và nước bọt đặc: Đây là một trong những tác dụng phụ phổ biến nhất, thường xuất hiện sau vài tuần điều trị. Tình trạng này có thể kéo dài sau khi xạ trị kết thúc, thậm chí vĩnh viễn trong một số trường hợp, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe răng miệng.

Thay đổi vị giác: Một số bệnh nhân sẽ gặp phải tình trạng thay đổi vị giác, chẳng hạn như vị kim loại trong miệng hoặc không muốn ăn một số loại thực phẩm. Tình trạng này có thể kéo dài từ vài tháng đến hơn một năm sau khi điều trị.

Đau tai: Tình trạng đau tai có thể xuất hiện do ráy tai trở nên cứng, nhưng thường thuyên giảm sau vài tuần. Việc nhỏ tai bằng dung dịch làm mềm ráy tai có thể giúp làm giảm tình trạng này.

Rụng tóc: Bệnh nhân có thể bị rụng tóc ở vùng nhận tia xạ, thường tóc sẽ bắt đầu mọc lại sau một tháng hoặc lâu hơn sau khi điều trị kết thúc. Tuy nhiên, ở một số người, tóc có thể không mọc lại như trước hoặc tình trạng rụng tóc có thể trở thành vĩnh viễn.

Mệt mỏi: Xạ trị thường gây mệt mỏi kéo dài sau vài tuần điều trị và tình trạng này có thể kéo dài nhiều tuần hoặc thậm chí vài tháng sau khi liệu pháp kết thúc.

Tác dụng phụ lâu dài

Các tác dụng phụ lâu dài của xạ trị ung thư đầu cổ có thể không xuất hiện ngay lập tức mà có thể phát triển vài tháng hoặc thậm chí nhiều năm sau khi kết thúc quá trình điều trị. Một số tác dụng phụ phổ biến bao gồm:

Ung thư thứ phát: Mặc dù hiếm gặp, nhưng một số bệnh nhân có thể phát triển ung thư thứ phát trong hoặc gần khu vực được xạ trị do mô lành bị ảnh hưởng bởi bức xạ. Ngày nay, các kỹ thuật xạ trị tiên tiến được thiết kế để hạn chế tối đa nguy cơ này.

Khô miệng kéo dài: Tình trạng khô miệng có thể tiếp tục sau khi điều trị, ảnh hưởng đến khả năng nói, ăn uống và vệ sinh răng miệng của bệnh nhân. Việc chăm sóc răng miệng đúng cách và sử dụng các sản phẩm hỗ trợ có thể giúp giảm bớt triệu chứng này.

Khó nuốt: Xạ trị có thể gây ra các vấn đề về nuốt lâu dài hoặc hình thành mô sẹo, dẫn đến khó khăn trong ăn uống và nói.

Xơ hóa: Là tình trạng mô cơ trong vùng được điều trị trở nên xơ cứng, dẫn đến co thắt, đau hoặc yếu cơ. Tình trạng này có thể làm hạn chế vận động của cổ, gây khó khăn trong việc xoay đầu. Vật lý trị liệu và các phương pháp phục hồi chức năng ung thư có thể giúp giảm bớt triệu chứng.

Tổn thương dây thần kinh: Bức xạ có thể gây tổn thương dây thần kinh trong khu vực điều trị, gây ra đau hoặc yếu cơ.

Phù bạch huyết: Một số bệnh nhân có thể gặp phải tình trạng phù bạch huyết ở vùng mặt, cằm và cổ, gây ra sưng tấy và khó chịu.

Cứng hàm: Đây là một chứng co thắt mãn tính của cơ điều khiển việc mở và đóng miệng, làm cho bệnh nhân khó khăn trong việc ăn uống và vệ sinh răng miệng.

Chế độ ăn cho bệnh nhân xạ trị vùng đầu cổ

Chế độ ăn cho người bệnh xạ trị vùng đầu cổ nên bao gồm:

• Các thực phẩm mềm, lỏng và nguội để giảm đau rát miệng và dễ nuốt hơn.
• Tránh các món khô, cứng, cay mặn. 
• Nên chia nhỏ bữa ăn thành 5 - 6 bữa mỗi ngày.
• Đảm bảo bổ sung đầy đủ chất đạm và protein để tránh sụt cân, đặc biệt là các loại sữa dinh dưỡng. 
• Việc uống nhiều nước cũng rất quan trọng để giữ ẩm khoang miệng. 
• Người bệnh cần theo dõi cân nặng hàng tuần và nếu giảm trên 10% trọng lượng cơ thể, có thể cân nhắc bổ sung dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch.

Xạ trị là một phương pháp quan trọng trong điều trị ung thư đầu cổ, nhưng nó có thể gây ra nhiều tác dụng phụ ngắn hạn và dài hạn, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân. Tuy nhiên, với sự hỗ trợ của các bác sĩ chuyên khoa và các biện pháp chăm sóc thích hợp, bệnh nhân xạ trị vùng đầu cổ có thể kiểm soát được các tác dụng phụ này và cải thiện chất lượng cuộc sống sau điều trị.