Cấu trúc, chức năng của mũi và những bệnh lý liên quan

Mũi và các xoang thường xuyên tiếp xúc với lượng khí khổng lồ cần thiết để duy trì sự sống. Khi nhắc đến mũi, mọi người thường nghĩ rằng mũi dùng để thở, nhưng còn rất nhiều chức năng của mũi bị bỏ quên. Hãy cùng Nhà thuốc Long Châu tìm hiểu về cấu trúc phức tạp của mũi, chức năng cũng như các bệnh có thể gặp ở mũi.

Giải phẫu mũi người

Hệ thống hô hấp bao gồm hai phần là đường hô hấp trên (mũi, họng, thanh quản) và đường hô hấp dưới (khí quản, phế quản, phổi). Trong đó, mũi là cơ quan đầu tiên tiếp nhận luồng không khí đi vào cơ thể và có vai trò vô cùng quan trọng trong việc lọc, làm ấm, làm ẩm không khí. Cùng với đó là một cấu trúc phức tạp, có thể chia thành 3 phần chính:

Mũi ngoài

Mũi nằm ở trung tâm phía trước của khuôn mặt và các bộ phận bên ngoài của nó bao gồm gốc mũi, sống mũi, chóp mũi và cánh mũi, được nâng đỡ bởi xương và sụn, được bao phủ bởi da và một lượng nhỏ mô dưới da. Da ở chóp mũi và cánh mũi dày hơn, có nhiều tuyến bã nhờn và tuyến mồ hôi, liên kết chặt chẽ với các mô dưới da và màng sụn nên dễ bị mụn nhọt và sưng đỏ. Vì vậy khi xảy ra tình trạng viêm, sưng tấy cục bộ chèn ép các đầu dây thần kinh, có thể gây đau dữ dội.

Khoang mũi

Khoang mũi được hình thành dựa trên xương mũi và sụn, được lót bằng màng nhầy và da. Vách ngăn chia khoang mũi thành hai khoang trái và phải, mặt trước thông với bên ngoài qua lỗ mũi, mặt sau thông với khoang hầu. Mỗi bên của khoang mũi có thể được chia thành hai phần là tiền đình mũi và khoang mũi riêng.

• Tiền đình mũi là khoảng không gian mở rộng được bao quanh bởi cánh mũi, mặt trong được lót bằng da và có lông mũi, có thể giữ bụi khi hít vào. Phần trước của tiền đình mũi tương đương với góc trong của chóp mũi, có một chỗ lõm lồi ra ngoài gọi là hốc tiền đình mũi, thường là nơi xuất hiện mụn nhọt, mụn trứng cá.
• Khoang mũi riêng là phần phía sau tiền đình mũi, thành trong là vách ngăn mũi. Khoang mũi riêng được nối với hầu họng thông qua lỗ mũi, hình dạng của nó được hình thành từ xương và sụn, được bao phủ bởi niêm mạc. Mỗi bên của khoang mũi có bốn vách: Trên, dưới, trong và ngoài. Thành trên hẹp, tiếp giáp với hố sọ trước, gồm có xương mũi, xương trán, xương sàng và xương bướm. Lỗ sàng của xương sàng có dây thần kinh khứu giác đi qua. Thành dưới là vòm miệng, thành trong là vách ngăn mũi, gồm có xương vách ngăn và sụn vách ngăn, vách ngăn mũi thường lệch sang một bên (gọi là vẹo vách ngăn mũi), phổ biến hơn là lệch sang trái.

Xoang mũi

Các xoang cạnh mũi là các khoang chứa không khí xung quanh khoang mũi, bên trong hộp sọ và xương mặt. Các xoang cạnh mũi bao gồm các bề mặt xương xoang được lót bằng niêm mạc. Các xoang được chia thành bên trái và bên phải, mỗi bên có bốn nhóm là xoang trán, xoang sàng, xoang hàm trên và xoang bướm.

• Xoang hàm trên: Là xoang lớn nhất trong 4 cặp xoang cạnh mũi, nằm ở xương hàm trên ở hai bên hốc mũi và phía dưới hốc mắt. Nó kéo dài về phía sau đến rìa của khe chân bướm hàm của xương hàm trên và đi xuống gần như đến đỉnh của các răng hàm lớn và răng tiền hàm. Vì gần với hốc mắt nên khi viêm xoang hàm trên có thể xâm lấn vào ổ mắt và tiếp giáp với các răng hàm trên, nên nhiễm trùng chân răng như sâu răng, viêm nha chu thường ảnh hưởng đến xoang hàm.
• Xoang trán: Nằm giữa mặt sau của trán và thành trên ổ mắt và sàn của hố sọ trước, và có thể có độ mở rộng thay đổi về phía sau và phía trên.
• Xoang sàng: Nằm ở hai bên phần trên của khoang mũi và chứa nhiều khoang khí nhỏ bên trong ống sàng. Những khoang nhỏ này kéo dài về phía sau dọc theo thành trong của hốc mắt.
• Xoang bướm: Chiếm phần trung tâm của xương bướm. Phía trên xoang bướm là sàn hố sọ trước và hố yên, phía sau là nền xương chẩm, phía trước là phần trên của hốc mũi, phía dưới là vòm họng.

Chức năng của mũi

Chức năng hô hấp

Hít thở là chức năng quan trọng nhất của mũi, luồng không khí bắt đầu từ mũi, qua khoang mũi và vòm họng, sau đó qua hầu họng, thanh quản, khí quản rồi đi vào phổi.

Chức năng khứu giác

Chúng ta có thể ngửi và nhận biết được mùi là nhờ vào các thụ thể khứu giác. Các thụ thể này là thụ thể kết hợp protein G, được phân bố trên bề mặt tế bào khứu giác. Tế bào khứu giác là một loại tế bào thần kinh đặc biệt, phần trên của các tế bào gần khoang mũi được chuyển hóa thành lông mao để tăng diện tích bề mặt tiếp xúc với các phân tử mùi. Phần dưới của tế bào khứu giác chứa protein liên kết mùi - thu giữ các phân tử mùi trong không khí, sau đó kết hợp với các thụ thể khứu giác trên tế bào khứu giác, tạo ra một loạt phản ứng, kích hoạt các tế bào khứu giác, kích thích những thay đổi tiềm tàng trên màng tế bào, sau đó gửi tín hiệu điện đến não.

Chức năng phòng thủ

Mũi còn là hàng rào phòng thủ quan trọng của cơ thể con người. Lông mũi có những sợi ngắn và cứng, trở thành rào cản đầu tiên, có thể chặn phấn hoa, bụi và các hạt lớn khác trong không khí. Nó giống như bộ lọc của máy điều hòa, giúp luồng khí đi vào phổi sạch hơn. Ngoài ra, chất nhầy trong mũi và chuyển động làm sạch của lông mao giúp bám lấy vi khuẩn, virus, các chất có hại trong không khí đi xuống hầu họng và được nuốt một cách vô thức hay sẽ bị tống ra ngoài qua phản xạ hắt hơi.

Điều hòa không khí.

Vào mùa đông hay mùa lạnh, mũi có thể làm ấm không khí lạnh và làm ẩm không khí khô.

Tạo ra giọng nói

Mũi và các xoang cùng nhau tạo thành một hộp cộng hưởng. Khi âm thanh phát ra từ dây thanh quản đi qua mũi, xoang sẽ trở nên phong phú và nhiều màu sắc nhờ sự cộng hưởng này, tạo ra sự đa dạng về giọng nói.

Bài tiết nước mắt dư thừa

Bên trong mắt có một lỗ nhỏ dẫn vào mũi gọi là ống lệ mũi, chức năng của nó là dẫn nước mắt ra ngoài. Nước mắt do tuyến lệ ở phần trên của mắt tiết ra để làm ẩm mắt, lượng nước mắt dư thừa chảy qua ống lệ mũi ở khóe trong của mắt và thải vào mũi. Khi hệ thống ống lệ mũi bị tắc nghẽn hoặc hoạt động không tốt, nước mắt sẽ tích tụ trên bề mặt mắt dẫn đến các triệu chứng như chảy nước mắt, tăng tiết dịch, mắt đỏ và đau, thậm chí mờ mắt.

Các bệnh lý về xoang mũi

Những bất thường về cấu trúc của khoang mũi và xoang không chỉ cản trở luồng khí hô hấp mà còn cản trở chức năng sinh lý bình thường của đường hô hấp trên.

Lệch/Vẹo vách ngăn mũi

Lệch vách ngăn mũi là tình trạng vách ngăn mũi lệch khỏi đường giữa hoặc lệch không đều, vách ngăn mũi lệch nhẹ so với trung tâm là điều rất bình thường. Lệch vách ngăn mũi nghiêm trọng kết hợp với các yếu tố khác sẽ đẩy nhanh sự xuất hiện và phát triển của bệnh viêm xoang.

Viêm mũi xoang

Bệnh lý phổ biến nhất xảy ra ở mũi là viêm, bao gồm:

• Viêm do nhiễm trùng: Cảm lạnh do virus, viêm xoang do vi khuẩn,... là những nguyên nhân dẫn đến nhiễm trùng mũi xoang. Viêm xoang cấp tính là một tình trạng gây đau nhức ở vùng giữa mặt do nhiễm trùng. Tắc nghẽn các lỗ xoang là nguyên nhân phổ biến nhất gây viêm xoang cấp, khiến chất nhầy do xoang bị nhiễm trùng tiết ra không thể thoát vào khoang mũi một cách hiệu quả, từ đó làm tăng áp lực trong xoang. Xoang hàm trên dễ bị nhiễm trùng nhất và có thể gây đau dữ dội. Cơn đau của viêm xoang cấp tính thường khu trú ngoài xoang và càng trầm trọng hơn khi nằm.
• Viêm mũi dị ứng: Là tình trạng niêm mạc mũi bị phù nề do giải phóng các chất trung gian gây viêm, dẫn đến xuất hiện viêm mũi. Bệnh nhân có các triệu chứng như hắt hơi, chảy nước mũi, nghẹt mũi, ngứa mũi,... Các chất gây dị ứng qua đường hô hấp như phấn hoa, lông động vật,... là nguyên nhân chính gây viêm mũi dị ứng. Nếu viêm mũi dị ứng không được điều trị kịp thời sẽ gây ra viêm xoang, viêm tai giữa, polyp mũi, hen phế quản,…
• Viêm do dị vật: Mùi hôi thối dai dẳng từ khoang mũi là dấu hiệu cảnh báo có vật lạ trong khoang mũi, đặc biệt ở trẻ em hoặc bệnh nhân tâm thần.

Nhiễm trùng mũi là nguyên nhân phổ biến nhất gây đau mũi ngoài khối u. Nhiễm trùng mô mềm bề ngoài có thể gây đau đáng kể và có khả năng lan sang các mô sâu nếu không được điều trị. Đối với những bệnh nhân bị viêm xoang đơn giản, việc tái tạo cấu trúc khoang mũi có thể làm giảm sự xuất hiện của polyp mũi ở một mức độ nhất định.

Khối u

Khối u ở mũi có thể bắt nguồn từ khoang mũi và phổ biến hơn ở các thành bên của khoang mũi gọi là ung thư mũi nguyên phát, hay xuất phát từ các xoang cạnh mũi (ung thư xoang hàm và ung thư xoang sàng), ung thư ở bên ngoài mũi xâm lấn, di căn vào khoang mũi gọi là ung thư mũi thứ phát. Các khối u này có thể lành tính, ác tính hoặc chỉ là những u nang thông thường.

Chấn thương

Trên khuôn mặt, xương mũi là phần nhô ra duy nhất nên dễ bị tổn thương do va đập nhất. Trường hợp nhẹ có thể là bầm tím, sưng tấy, tổn thương da thịt, chảy máu cam, trường hợp nặng có thể là gãy xương mũi, nhiễm trùng nội sọ,...

Mũi là bộ phận đầu tiên của đường hô hấp, có chức năng làm sạch không khí hít vào, điều chỉnh nhiệt độ và độ ẩm, đồng thời là cơ quan khứu giác và cũng có thể hỗ trợ phát âm. Song song với nhiều vai trò trong cơ thể thì mũi có một cấu trúc phức tạp. Nếu có bất thường về cấu trúc sẽ dẫn đến một số bệnh lý về mũi và ngược lại, nếu bệnh lý về mũi mà không điều trị có thể dẫn đến sự bất thường về cấu trúc mũi.