Hội chứng hoàng hôn: Nguyên nhân, triệu chứng và hướng điều trị

Khi hoàng hôn buông xuống, nhiều người lớn tuổi bỗng trở nên bối rối, lo âu hoặc kích động bất thường. Hiện tượng này được gọi là hội chứng hoàng hôn - một rối loạn tâm lý thường gặp ở người cao tuổi. Việc nhận biết và hiểu đúng về hội chứng này sẽ giúp chăm sóc sức khỏe tinh thần cho người cao tuổi tốt hơn.

Nguyên nhân hình thành hội chứng hoàng hôn

Hội chứng hoàng hôn (Sundowning syndrome) là một dạng rối loạn hành vi và cảm xúc thường xuất hiện vào buổi chiều muộn hoặc ban đêm - thời điểm ánh sáng tự nhiên giảm dần. Dưới đây là những nguyên nhân chính dẫn đến hội chứng này:

Rối loạn nhịp sinh học

Bộ não con người được điều khiển bởi “đồng hồ sinh học” - một hệ thống thần kinh tinh vi chịu trách nhiệm kiểm soát chu kỳ ngủ - thức, thân nhiệt, tiết hormone và trạng thái cảm xúc. Ở người cao tuổi hoặc người mắc bệnh Alzheimer, vùng nhân trên chéo trong vùng dưới đồi dần mất khả năng nhận biết và phản hồi chính xác tín hiệu thời gian trong ngày. Khi trời chạng vạng, ánh sáng yếu làm giảm kích thích thị giác, khiến não không phân biệt rõ giữa ngày và đêm, từ đó hiểu sai tín hiệu môi trường là đang “có nguy cơ”, dẫn đến phản ứng lo âu, cảnh giác và kích động.

Sự mất cân bằng hormone

Hai hormone đóng vai trò quan trọng trong nhịp sinh học là melatonin và cortisol. Ở người cao tuổi và nhiều người mắc Alzheimer, việc tiết melatonin và đồng bộ nhịp ngày - đêm thường bị thay đổi (giảm hoặc lệch pha). Hormone căng thẳng cortisol có thể tăng nhẹ vào buổi chiều khi cơ thể mệt mỏi, gây cảm giác bồn chồn, lo âu và dễ kích động. Sự mất cân bằng giữa hai hormone này khiến người bệnh mất định hướng, lú lẫn, hoặc trở nên nhạy cảm với tiếng động và ánh sáng, đặc biệt là khi hoàng hôn buông xuống.

Ảnh hưởng từ môi trường

Môi trường sống là yếu tố có thể kích hoạt hoặc làm trầm trọng thêm hội chứng hoàng hôn. Ánh sáng yếu hoặc thay đổi đột ngột khiến người bệnh không còn nhận diện rõ không gian xung quanh. Không gian tối, yên ắng hoặc quá tĩnh lặng làm tăng cảm giác cô đơn và sợ hãi. Trong một số trường hợp, người bệnh có thể xuất hiện ảo giác hoặc hoảng loạn nhẹ, tưởng thấy người hoặc vật không tồn tại thật.

Dấu hiệu nhận biết hội chứng hoàng hôn

Hội chứng hoàng hôn thường khởi phát vào cuối buổi chiều hoặc đầu buổi tối, biểu hiện rõ rệt nhất ở những người mắc sa sút trí tuệ hoặc Alzheimer. Dưới đây là những dấu hiệu đặc trưng giúp nhận biết hội chứng này:

Dấu hiệu hành vi

Người mắc hội chứng hoàng hôn thường bồn chồn, cảm giác bất an, dẫn đến việc đi tới đi lui trong phòng hoặc quanh nhà do não khi mất định hướng không gian - thời gian.

Lặp đi lặp lại hành động (mở - đóng cửa, gấp quần áo, cầm đồ vật) cũng là dấu hiệu thường gặp. Sự lặp lại này là hành vi thay thế mang tính trấn an, giúp người bệnh cảm thấy đang kiểm soát được điều gì đó trong môi trường xung quanh.

Một dấu hiệu hành vi dễ nhận thấy khác là người bệnh cáu gắt, chống đối, thậm chí tấn công người xung quanh. Khi cảm giác lo sợ hoặc mất phương hướng tăng cao, người bệnh có thể hiểu sai hành động của người khác là “đe dọa”, từ đó phản ứng phòng vệ bằng lời nói hoặc hành vi hung hăng.

Dấu hiệu cảm xúc

Người mắc hội chứng hoàng hôn thường có biểu hiện lo lắng, sợ hãi, hoảng loạn, than “muốn về nhà”. Họ thường không còn nhận ra môi trường xung quanh, kể cả khi đang ở nhà của chính mình. Việc “muốn về nhà” là một cách biểu đạt tâm lý nhớ lại nơi an toàn trong quá khứ.

Rối loạn nhịp sinh học và giảm hoạt động vùng nhân trên chéo trong não khiến não bộ không còn khả năng xác định chu kỳ ngày - đêm chính xác. Vì vậy, người bệnh có thể thức dậy giữa đêm tưởng là sáng, hoặc bắt đầu hoạt động mạnh khi người khác chuẩn bị nghỉ ngơi.

Hướng điều trị hội chứng hoàng hôn

Hội chứng hoàng hôn không có thuốc đặc trị nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát và giảm nhẹ triệu chứng nếu người bệnh được chăm sóc đúng cách.

Điều chỉnh ánh sáng và môi trường sống

Ánh sáng là yếu tố quan trọng giúp não bộ điều hòa hormone và nhịp sinh học tự nhiên. Nên giữ ánh sáng trong không gian sống của người bệnh ổn định từ chiều đến tối, tránh để không gian tối đột ngột. Sử dụng đèn vàng nhẹ hoặc ánh sáng ấm mô phỏng ánh sáng hoàng hôn cũng là cách giúp não bộ dễ thích ứng với sự thay đổi. Ngoài ra, cần hạn chế tiếng ồn, tránh di chuyển đồ vật thường xuyên để người bệnh nhận diện môi trường dễ hơn, giảm cảm giác lạc lõng.

Thiết lập thói quen sinh hoạt cố định

Người mắc hội chứng hoàng hôn rất nhạy cảm với sự thay đổi và việc duy trì lịch trình sinh hoạt khoa học ổn định giúp họ cảm thấy an toàn hơn. Do đó, bạn nên thiết lập cho họ giờ ăn, ngủ, vận động cố định mỗi ngày để não hình thành phản xạ sinh học ổn định.

Ngoài ra, người bệnh nên hạn chế ngủ trưa quá lâu (không quá 30 phút), vì ngủ nhiều ban ngày có thể làm rối loạn giấc ngủ ban đêm. Hãy khuyến khích họ vận động nhẹ buổi sáng như đi bộ, tập hít thở, phơi nắng sớm để cơ thể hấp thụ vitamin D và giúp “đặt lại đồng hồ sinh học”.

Dinh dưỡng hỗ trợ não bộ

Chế độ ăn ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng dẫn truyền thần kinh và tâm trạng của người bệnh. Vì vậy, người chăm sóc nên tăng cường thực phẩm tốt cho não như cá hồi, cá thu, hạt óc chó, trứng, sữa, rau xanh đậm, giúp bổ sung omega-3, vitamin B12, canxi, magie. Đồng thời, cần hạn chế cho người bệnh dùng cà phê, trà đặc, đồ ngọt và rượu bia vào buổi chiều - tối, vì chúng kích thích thần kinh, gây mất ngủ hoặc kích động.

Hỗ trợ tâm lý

Sự hiện diện của người thân là “liều thuốc an thần” tự nhiên nhất cho người bệnh. Những người trong gia đình nên giao tiếp nhẹ nhàng, kiên nhẫn, tránh tranh cãi hoặc la mắng khi người bệnh kích động. Nhạc nhẹ hoặc âm thanh tự nhiên (như tiếng suối, tiếng chim, tiếng mưa rơi) cũng phần nào giúp họ thư giãn và dễ ngủ. Cử chỉ thân mật như nắm tay, ôm nhẹ, cùng trò chuyện giúp người bệnh cảm nhận được sự an toàn và kết nối cảm xúc.

Điều trị y khoa khi cần

Khi triệu chứng khởi phát đột ngột hoặc nặng (ví dụ ảo giác, hành vi gây nguy hiểm, giảm ý thức), cần khám chuyên khoa và loại trừ các nguyên nhân y tế có thể điều trị được (nhiễm trùng, đau, rối loạn điện giải, tác dụng thuốc,…). Thuốc an thần/thuốc chống loạn thần chỉ cân nhắc khi lợi ích vượt trội rủi ro vì nhiều thuốc có thể gây tác dụng phụ nghiêm trọng ở người cao tuổi.

Hội chứng hoàng hôn là rối loạn thường gặp, đặc biệt ở người cao tuổi và bệnh nhân sa sút trí tuệ. Quan trọng hơn hết, gia đình và người chăm sóc cần kiên nhẫn, thấu hiểu, đồng thời phối hợp chặt chẽ với bác sĩ chuyên khoa để xây dựng kế hoạch điều trị và chăm sóc toàn diện, giúp người bệnh duy trì chất lượng cuộc sống tốt nhất.