Mắc khén là gì? Tác dụng của mắc khén theo y học hiện đại

Mắc khén là một loại gia vị đặc trưng của vùng núi Tây Bắc, Việt Nam. Sau khi cây mắc khén ra quả, người dân sẽ thu hái, phơi khô và bảo quản để sử dụng quanh năm. Dù thường được ví như “tiêu rừng,” nhưng mắc khén có hương vị độc đáo và cách sử dụng riêng, gắn liền với ẩm thực của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc.

Mắc khén là gì?

Mắc khén, còn gọi là má khén, có tên khoa học Zanthoxylum rhetsa và thuộc họ cam. Loại cây này còn được biết đến với các tên gọi như cóc hôi hay hoàng mộc hôi ở một số vùng miền núi. Mắc khén là cây thân gỗ, có thể cao từ 8 – 10m, mọc thẳng và ra hoa thành từng chùm tỏa hương thơm nhờ tinh dầu tự nhiên. Đến khoảng tháng 11 dương lịch, quả mắc khén bắt đầu chín, đổi màu từ xanh sang vàng hồng tương tự quả vải. Khi bóc lớp vỏ bên ngoài, phần hạt bên trong có màu đen và đây chính là phần được sử dụng làm gia vị đặc trưng trong ẩm thực vùng cao.

Hạt mắc khén được xem như "linh hồn" của các món ăn Tây Bắc, đặc biệt phổ biến trong ẩm thực của đồng bào dân tộc Thái. Với hương thơm riêng biệt, thoang thoảng mùi cam nhưng nhẹ nhàng hơn, mắc khén góp phần tạo nên hương vị độc đáo cho các món ăn. Khi thưởng thức, ban đầu có thể chưa cảm nhận được rõ rệt, nhưng sau một lúc, đầu lưỡi sẽ có cảm giác tê nhẹ cùng với hương thơm lan tỏa. Chính nhờ đặc điểm này, hạt mắc khén thường được dùng để ướp thịt, cá, pha nước chấm chéo hay làm gia vị cho các món nướng, mang đến dấu ấn rất riêng cho ẩm thực miền núi.

Quá trình thu hoạch mắc khén cũng đòi hỏi sự khéo léo. Vì cây có gai nên người dân thường sử dụng sào dài có gắn vợt để hái từng chùm quả. Sau khi thu hái, hạt mắc khén cần được sơ chế ngay để bảo quản lâu dài. Có hai phương pháp chế biến phổ biến là phơi khô và rang. Nếu phơi khô, người ta thường treo trên gác bếp hoặc để nơi râm mát đến khi hạt khô hoàn toàn. Còn với phương pháp rang, hạt được làm nóng trong khoảng 30 – 45 phút, sau đó đem giã hoặc xay thành bột, giúp tăng thêm mùi thơm khi sử dụng trong chế biến món ăn.

Tác dụng của mắc khén

Thành phần hóa học

Quả mắc khén chứa khoảng 0,24% tinh dầu cùng với một số hợp chất thuộc nhóm alkaloid. Thành phần chính trong mắc khén gồm d-terpinen, d-a-phellandren, 4-caren, b-pinnen, d-a-dihydrocarvol, 4-terpinol, dl-cavotanacetone và một số chất có đặc tính kháng khuẩn. Nhờ các hợp chất này, mắc khén không chỉ mang lại hương thơm đặc trưng mà còn có nhiều lợi ích về sức khỏe.

Tác dụng theo y học hiện đại

Các nghiên cứu khoa học cho thấy mắc khén có ảnh hưởng tích cực đến hoạt động của gan và hệ tiêu hóa. Một số nghiên cứu thực nghiệm trên động vật cho thấy chiết xuất từ quả mắc khén có thể giúp tăng cường bài tiết mật và hỗ trợ chức năng gan. Tuy nhiên, các dữ liệu này cần được xác minh thêm qua nghiên cứu lâm sàng ở người.

Bên cạnh đó, tác dụng của mắc khén trong việc kích thích tiết mật không mạnh bằng actiso nhưng lại kéo dài hơn đáng kể. Ngoài ra, cao chiết từ quả mắc khén có thể làm tăng bilirubin toàn phần và trực tiếp trong khoảng 3 giờ sau khi sử dụng, tuy nhiên không làm thay đổi tỷ trọng của dịch mật. Điều này cho thấy mắc khén có khả năng hỗ trợ chức năng gan và cải thiện hệ tiêu hóa một cách tự nhiên.

Tác dụng theo y học cổ truyền

Theo kinh nghiệm dân gian, mắc khén còn được dùng trong một số bài thuốc để hỗ trợ cải thiện tiêu hóa, giảm đau răng hoặc đau nhức xương khớp. Tuy nhiên, các công dụng này cần được nghiên cứu thêm để xác minh về mặt khoa học.

• Quả mắc khén có vị cay nhẹ, đắng, mùi thơm nồng, tính ấm, giúp kích thích tiêu hóa, làm se niêm mạc và hỗ trợ điều trị đầy hơi, tiêu chảy.
• Vỏ rễ có màu nâu đỏ, vị đắng, tính ấm, thường được sử dụng để trục giun, điều hòa kinh nguyệt và thanh lọc máu ở thận.
• Vỏ thân có hương thơm dịu nhẹ, tính bổ, giúp thanh nhiệt, hỗ trợ điều trị sốt rét, tiêu chảy, thấp khớp và cải thiện trương lực dạ dày.
• Tinh dầu hạt mắc khén có đặc tính hỗ trợ tiêu hóa, thường được sử dụng trong điều trị các bệnh liên quan đến đường ruột như tiêu chảy, thổ tả.

Hướng dẫn sử dụng hạt mắc khén

Hạt mắc khén có thể dùng ở dạng khô, giã nát để tẩm ướp các món ăn hoặc pha vào nước chấm nhằm tăng thêm hương vị. Tuy nhiên, cần lưu ý sử dụng với lượng vừa phải để tránh làm món ăn bị cay nồng quá mức.

Ngoài vai trò là gia vị, mắc khén còn được sử dụng trong một số bài thuốc hỗ trợ sức khỏe:

• Trị tê thấp, sốt rét kinh niên: Sử dụng 4-8g rễ mắc khén sắc uống hoặc ngâm rượu dùng hàng ngày.
• Tẩy giun sán: Dùng 12-15 hạt mắc khén phơi khô, sao vàng, tán bột, pha nước ấm uống vào sáng sớm.
• Chữa đầy bụng, khó tiêu: Hạt mắc khén sao thơm, giã mịn, rắc vào nước mắm hoặc thức ăn.
• Giảm đau răng: Bột hạt mắc khén khô bôi trực tiếp lên chỗ răng đau.
• Hỗ trợ điều trị đau nhức xương khớp, phong thấp: Ngâm 1kg rễ mắc khén với 2,5 lít rượu trắng trong 30 ngày, uống 10-15ml trong bữa ăn.

Một số món ăn ngon có thể kết hợp cùng mắc khén

Mắc khén là một trong những gia vị không thể thiếu trong các món ăn đặc sản của vùng Tây Bắc. Với hương thơm đặc trưng và vị cay tê nhẹ, mắc khén mang đến sự độc đáo cho nhiều món ăn, từ món nướng, món khô truyền thống đến gia vị chấm.

Món nướng

Mắc khén thường được dùng để ướp các món nướng, giúp tăng thêm độ thơm ngon và đậm đà. Khi kết hợp với hạt dổi – một loại gia vị khác của Tây Bắc, món ăn sẽ dậy lên hương thơm quyến rũ, gợi nhớ đến những bữa tiệc nướng bên bếp lửa vùng cao. Đặc biệt, khi ướp gà nướng, cá suối nướng hay thịt lợn nướng với mắc khén, thực khách sẽ cảm nhận rõ nét hương vị đặc trưng của núi rừng Tây Bắc.

Món khô truyền thống

Nhắc đến đặc sản Tây Bắc, không thể bỏ qua các món thịt gác bếp của đồng bào dân tộc thiểu số. Chính mắc khén là yếu tố quan trọng tạo nên sự hấp dẫn của những miếng thịt trâu, thịt lợn gác bếp với hương vị thơm nồng, cay nhẹ, khiến ai từng nếm thử cũng khó quên.

Gia vị chấm độc đáo

Mắc khén không chỉ dùng để ướp món ăn mà còn được sử dụng làm gia vị chấm. Chỉ cần trộn mắc khén với muối hoặc nước mắm, bạn đã có ngay một hỗn hợp chấm thơm ngon. Đặc biệt, khi kết hợp với các nguyên liệu khác để tạo thành chẩm chéo – loại gia vị chấm đặc trưng của người Thái, mắc khén càng làm tôn lên hương vị của rau rừng và các món ăn kèm.

Trên đây là tất cả những thông tin về mắc khén – loại gia vị đặc trưng của vùng Tây Bắc, từ đặc điểm, cách sử dụng đến những lợi ích sức khỏe mà nó mang lại. Hy vọng bài viết đã giúp bạn hiểu rõ hơn về hạt mắc khén cũng như ứng dụng của nó trong ẩm thực. Đừng quên theo dõi các bài viết tiếp theo của chúng tôi để khám phá thêm nhiều kiến thức thú vị và hữu ích cho sức khỏe của bạn và những người thân yêu.