Nhận biết vết rắn cắn, triệu chứng và cách xử trí ngay lập tức

Mỗi năm, trên thế giới ghi nhận khoảng 5 - 5.4 triệu trường hợp bị rắn cắn, trong đó có đến 1.8 - 2.7 triệu ca truyền độc và 81.000 - 138.000 ca tử vong, theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Tại Việt Nam, ước tính khoảng 30.000 người bị rắn cắn mỗi năm, với tỷ lệ tử vong và biến chứng đáng kể. Hiểu rõ về cơ chế, triệu chứng và cách xử trí vết rắn cắn không chỉ giúp cứu sống nạn nhân mà còn giảm thiểu nguy cơ tàn tật, nâng cao chất lượng chăm sóc y tế. Bài viết này sẽ giúp bạn nắm bắt những thông tin cần thiết để ứng phó hiệu quả với tình trạng nguy hiểm này.

Vết rắn cắn là gì?

Vết rắn cắn là vết thương do rắn sử dụng răng nọc để phóng độc vào cơ thể con người hoặc động vật. Không phải mọi loài rắn đều có nọc độc, nhưng những loài rắn độc như rắn lục, hổ mang hay rắn cạp nia có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng. Nọc độc từ vết rắn cắn có thể chứa các chất gây tổn thương mô, rối loạn đông máu, hoặc liệt thần kinh, tùy thuộc vào loài rắn.

Theo WHO, mỗi năm có khoảng 5 triệu ca rắn cắn trên toàn cầu, với 1.8 - 2.7 triệu trường hợp truyền độc và hàng chục nghìn ca tử vong. Tại Việt Nam, theo Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam (VAST), khoảng 30.000 ca rắn cắn được ghi nhận hàng năm, chủ yếu tại các khu vực nông thôn. Mức độ nghiêm trọng của vết rắn cắn phụ thuộc vào loài rắn, lượng nọc độc, vị trí cắn, và thời gian xử trí. Nếu không được chữa trị kịp thời, nạn nhân có thể đối mặt với các biến chứng như hoại tử chi, suy thận, hoặc tử vong.

Ai là đối tượng dễ bị rắn cắn nhất?

Tại Việt Nam, vết rắn cắn là một vấn đề sức khỏe đáng lo ngại, đặc biệt ở các khu vực nông thôn và miền núi. Ở miền Bắc, Trung tâm Kiểm soát Độc chất tại Hà Nội ghi nhận 5.805 ca từ năm 2008 - 2020, với phần lớn xảy ra vào mùa mưa (tháng 5 đến tháng 10), khi rắn hoạt động mạnh mẽ hơn.

Nam giới chiếm khoảng 65 - 70% các trường hợp bị rắn cắn, chủ yếu do họ thường xuyên tham gia các hoạt động ngoài trời như làm nông, làm rừng, hoặc săn bắt. Những thời điểm nguy cơ cao bao gồm mùa mưa và ban đêm, khi rắn di chuyển tìm thức ăn. Nông dân, người làm rừng, và những người làm việc trong môi trường tự nhiên là nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất.

Các loài rắn độc phổ biến ở Việt Nam bao gồm rắn lục đuôi đỏ (green pit viper), rắn hổ mang, và rắn cạp nia (krait). Tùy vào vùng địa lý, độc tố từ các loài rắn này có thể gây tổn thương mô (rắn lục), liệt thần kinh (rắn cạp nia), hoặc rối loạn đông máu (rắn hổ mang). Việc nhận biết loài rắn gây ra vết rắn cắn là yếu tố quan trọng để lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp.

Cơ chế tác động của nọc rắn và biểu hiện lâm sàng vết rắn cắn

Nọc độc từ rắn có thể chứa các enzyme và protein độc hại, ảnh hưởng đến nhiều hệ cơ quan trong cơ thể. Tùy thuộc vào loài rắn, nọc độc có thể gây ra ba loại tổn thương chính:

• Tổn thương thần kinh: Gây liệt cơ, đặc biệt là cơ hô hấp, thường thấy ở rắn cạp nia hoặc hổ mang.
• Rối loạn đông máu: Gây chảy máu không kiểm soát hoặc bầm tím, phổ biến với rắn lục.
• Hoại tử mô: Dẫn đến tổn thương cục bộ, sưng phù nghiêm trọng, và đôi khi cần cắt cụt chi.

Các triệu chứng phổ biến của vết rắn cắn bao gồm:

• Tại chỗ: Đau nhức, sưng phù, đỏ hoặc bầm tím tại vị trí vết cắn.
• Toàn thân: Buồn nôn, chóng mặt, yếu cơ, khó thở, hoặc chảy máu bất thường (mũi, lợi, hoặc dưới da).
• Biến chứng nghiêm trọng: Suy thận cấp, liệt cơ hô hấp, hoặc sốc do dị ứng với nọc độc.

Biến chứng dài hạn có thể bao gồm tàn phế, mất chi do hoại tử, hoặc tổn thương thận mãn tính. Việc nhận biết sớm các triệu chứng này là yếu tố then chốt để can thiệp kịp thời.

Xử trí ban đầu khi phát hiện vết rắn cắn: Điều nên và không nên làm

Khi bị rắn cắn, việc xử trí ban đầu đúng cách có thể tạo ra sự khác biệt giữa sống và chết. Dưới đây là những điều cần lưu ý khi sơ cứu rắn cắn:

Không nên làm:

• Dùng garô quá chặt: Có thể làm tổn thương mô và cản trở tuần hoàn.
• Hút nọc hoặc rạch vết thương: Làm tăng nguy cơ nhiễm trùng và không hiệu quả trong việc loại bỏ nọc độc.
• Chườm đá lạnh: Có thể làm tổn thương mô thêm nghiêm trọng.
• Uống rượu hoặc sử dụng thuốc dân gian: Không có tác dụng và có thể làm chậm quá trình điều trị.

Nên làm:

• Giữ nạn nhân bất động: Hạn chế di chuyển để giảm tốc độ lan truyền nọc độc.
• Rửa vết thương: Dùng xà phòng và nước sạch để làm sạch nhẹ nhàng, tránh chà xát mạnh.
• Băng ép nhẹ (nếu cần): Sử dụng băng vải rộng để ép nhẹ vùng bị cắn, không siết chặt như garô.
• Chuyển đến cơ sở y tế ngay lập tức: Tìm cơ sở có sẵn kháng huyết thanh (antivenom).
• Ghi nhận thông tin: Thời gian bị cắn, mô tả loài rắn (nếu có thể), và các triệu chứng để cung cấp cho bác sĩ.

Điều trị chuyên sâu vết rắn cắn và phòng ngừa

Điều trị chuyên sâu vết rắn cắn

Tại cơ sở y tế, điều trị vết rắn cắn tập trung vào việc sử dụng kháng huyết thanh đặc hiệu (antivenom) phù hợp với loài rắn. Bác sĩ sẽ đánh giá liều lượng và theo dõi các phản ứng phụ như dị ứng hoặc hạ huyết áp. Trong trường hợp nặng, có thể cần hỗ trợ thở máy, thay máu, hoặc lọc thận. Với các vết thương hoại tử, phẫu thuật ghép mô có thể được cân nhắc.

Liên hệ ngay với các chuyên khoa như Chấn thương, Hồi sức, hoặc Truyền nhiễm để đảm bảo nạn nhân được chăm sóc toàn diện.

Phòng ngừa rắn cắn

Để giảm nguy cơ bị rắn cắn, cần thực hiện các biện pháp sau:

• Trang bị bảo hộ: Đeo ủng cao, mặc quần áo dài khi làm việc ở ruộng, rừng, hoặc khu vực có rắn.
• Dọn dẹp môi trường: Loại bỏ cỏ rậm, đống gỗ, hoặc rác quanh nhà để hạn chế nơi trú ẩn của rắn.
• Giáo dục cộng đồng: Tổ chức các chiến dịch nâng cao nhận thức về cách nhận biết rắn độc và xử trí vết rắn cắn.
• Chuẩn bị y tế: Đảm bảo các trạm y tế ở vùng sâu, vùng xa có sẵn kháng huyết thanh và nhân viên được đào tạo về xử trí rắn cắn.

Vết rắn cắn là một tình trạng cấp cứu nghiêm trọng, đặc biệt phổ biến ở các vùng nông thôn Việt Nam. Việc nhận biết sớm các triệu chứng, xử trí ban đầu đúng cách, và chuyển nạn nhân đến cơ sở y tế có kháng huyết thanh là yếu tố quyết định để cứu sống và giảm biến chứng. Bên cạnh đó, các biện pháp phòng ngừa như sử dụng đồ bảo hộ, dọn dẹp môi trường sống, và nâng cao nhận thức cộng đồng sẽ giúp giảm thiểu nguy cơ bị rắn cắn. Hãy trang bị kiến thức và hành động kịp thời để bảo vệ bản thân và những người xung quanh.