Thiên kiến nhận thức là gì? Ảnh hưởng của thiên kiến nhận thức lên tư duy

Thiên kiến nhận thức là những dạng lỗi khá phổ biến có thể dự đoán được trong cách thức hoạt động của bộ não con người. Mọi người bị ảnh hưởng ở những mức độ khác nhau bởi những thiên kiến ​​​​nhận thức này. Ngay cả khi thật sự nỗ lực thì không ai trong chúng ta có thể thoát khỏi hoàn toàn những lỗi nhận thức. Do đó biết được bộ não của bạn có thiên kiến nhận thức ​​là điều quan trọng để khiến chúng ta thay đổi suy nghĩ, thay đổi hành động để thích nghi và quyết định đúng đắn hơn. Tuy nhiên thiên kiến nhận thức không phải là một bệnh về tâm lý.

Thiên kiến nhận thức là gì?

Thiên kiến ​​nhận thức là một quá trình suy nghĩ có hệ thống do bộ não con người có xu hướng đơn giản hóa việc xử lý thông tin thông qua bộ lọc kinh nghiệm và sở thích cá nhân. Quá trình lọc là một cơ chế đối phó cho phép não ưu tiên và xử lý lượng lớn thông tin một cách nhanh chóng. Cơ chế tuy có hiệu quả nhưng lại có những hạn chế có thể gây ra sai sót trong tư duy.

Về cơ bản, thiên kiến nhận thức giúp con người tìm ra những lối tắt tinh thần để hỗ trợ trong việc ra quyết định trong cuộc sống hàng ngày. Tuy nhiên cũng có thể gây ra những diễn giải và phán xét phi lý.

Thiên kiến ​​nhận thức thường xuất phát từ các vấn đề liên quan đến trí nhớ, sự chú ý và những sai lầm tinh thần khác. Tất cả những điều này là quá trình ra quyết định vô thức mà không cố ý nhận ra. Quá trình lọc và cơ chế xử lý của não bộ để xử lý lượng lớn thông tin một cách nhanh chóng được gọi là phương pháp phỏng đoán. Khi hiểu về thiên kiến nhận thức cũng là cách hữu ích đưa ra quyết định.

Các loại thiên kiến nhận thức

Khái niệm thiên kiến ​​nhận thức được Amos Tversky và Daniel Kahneman đưa ra lần đầu tiên vào năm 1972. Sau đó người ta tìm thấy có các loại thiên kiến sau đây:

• Actor-observer bias (thiên kiến người quan sát): Xu hướng này cho rằng hoàn cảnh của mình là do nguyên nhân bên ngoài, trong khi quy kết hành vi của người khác là do nguyên nhân bên trong.
• Anchoring bias (thiên kiến neo đậu): Các chất dẫn truyền thần kinh từ não bộ dễ dàng bị tác động bởi các thông tin đầu tiên nhận được.
• Attentional bias (thiên kiến chú ý): Xu hướng chú ý đến một đối tượng hoặc ý tưởng duy nhất trong khi đi lệch khỏi những đối tượng hoặc ý tưởng khác.
• Availability bias (thiên kiến khả dụng): Xảy ra khi kết luận rằng một trường hợp đã biết mang tính đại diện cho tổng thể nhiều hơn thực tế.
• Bandwagon effect (hiệu ứng bandwagon): Thiên kiến này cho thấy bản thân thường tin vào xu hướng đám đông hơn, hay còn gọi là xu hướng bầy đàn.
• Bias blind spot (điểm mù): Xảy ra khi chúng ta chỉ nhận thấy thành kiến của người khác mà không nhìn thấy thành kiến của bản thân.
• Confirmation bias (thiên kiến xác nhận): Xu hướng này cho thấy chúng ta tiếp nhận với các thông tin mới để củng cố niềm tin đã có trước đó.
• The Dunning - Kruger effect (hiệu ứng dunning - kruger): Khi một người tự đánh giá cao kỹ năng của chính họ trong lĩnh vực nào đó. Mặc dù kiến thức và kỹ năng của họ thì hạn chế.
• False consensus effect (hiệu ứng đồng thuận giả): Xu hướng này xảy ra khi một cá nhân đánh giá quá cao mức độ đồng ý của người khác với họ.
• Negativity bias (thiên kiến tiêu cực): Cho thấy tiềm thức bộ não coi trọng những sự kiện tiêu cực hơn là những sự kiện tích cực. Do đó dễ suy ra nhiều suy nghĩ tiêu cực mà ảnh hưởng đến các quyết định theo sau.
• Misinformation effect (hiệu ứng thông tin sai lệch): Đây là hiệu ứng xảy ra khi thông tin xuất hiện sau một sự kiện sẽ can thiệp vào niềm tin về sự kiện ban đầu.

Ảnh hưởng của thiên kiến nhận thức

Thiên kiến ​​nhận thức có thể ảnh hưởng đến các cá nhân bằng cách thay đổi thế giới quan hoặc ảnh hưởng đến công việc của họ. Trong lĩnh vực kỹ thuật, thiên kiến ​​nhận thức có thể ảnh hưởng đến việc phân tích dữ liệu phần mềm và thiết lập các mô hình.

Những thiên kiến nhận thức có thể tác động tiêu cực:

• Khả năng ra quyết định: Thiên kiến nhận thức hạn chế mức độ tiếp thu đối với những thông tin mới hoặc mâu thuẫn.
• Sai lệch thông tin: Hầu hết mỗi người đều có khả năng nhớ lại các sự việc một cách chính xác. Thiên kiến nhận thức khiến cho việc hồi tưởng các sự kiện không chính xác hoặc không đầy đủ.
• Mức độ lo lắng chỉ tập trung vào những sự kiện hoặc khía cạnh tiêu cực trong cuộc sống.
• Thiên kiến nhận thức khiến cho việc thiết lập mối quan hệ quá nhanh chóng khi đánh giá tính cách của một người chỉ dựa trên một đặc điểm duy nhất.
• Tư duy phê phán: Duy trì những quan niệm sai lầm hoặc thông tin sai lệch có thể gây hại cho người khác.

Cách khắc phục thiên kiến nhận thức

Vì vậy câu hỏi đặt ra là làm thế nào để bạn nhận ra bất kỳ thành kiến ​​nhận thức nào mà bạn có thể có? Và có phải tham gia trị liệu tâm lý để vượt qua?

• Chấp nhận rằng tất cả chúng ta đều có thiên kiến nhận thức. Nếu bạn không thừa nhận hoặc thậm chí coi đó là một vấn đề, thì bạn sẽ không sẵn sàng hiểu quan điểm của người khác hoặc thay đổi suy nghĩ về vật, sự việc nào đó.
• Bạn hãy tìm kiếm những cuộc trò chuyện hoặc cơ hội để tương tác với nhiều người mà họ có hoàn cảnh xuất thân khác nhau, có những ý tưởng và cách suy nghĩ khác nhau. Từ đó học được cách người khác tiếp cận vấn đề, giải quyết vấn đề như thế nào.
• Cho phép bản thân nhận thức linh hoạt. Điều này có nghĩa là bạn nên xem xét bối cảnh toàn diện hoặc các khía cạnh khác của vấn đề trước khi đưa ra đánh giá.

Nhìn chung, thiên kiến nhận thức ảnh hưởng đến cách bạn đưa ra quyết định, có thể dẫn đến những khó khăn trong sự nghiệp cũng như cuộc sống cá nhân. Điều quan trọng là phải chấp nhận và cam kết rằng tất cả chúng ta đều có thiên kiến nhận thức.

Thiên kiến nhận thức không phải là bệnh về tâm lý và phải điều trị bằng phương pháp nhận thức hành vi với bác sĩ tâm lý. Với tất cả thông tin được cung cấp cùng một lúc, chúng ta chỉ có thể tập trung vào một số thứ nhất định. Và thiên kiến ​​nhận thức sẽ giúp xử lý tất cả thông tin đó. Tuy nhiên đôi khi, chúng ta có thể mắc sai lầm trong cách xử lý thông tin.

Như vậy qua bài viết thiên kiến nhận thức là gì? Ảnh hưởng của thiên kiến nhận thức lên tư duy, bạn có thể hiểu rõ được cách nhìn nhận vấn đề như thế nào. Hy vọng những thông tin trên có ích khi bạn tiếp nhận thông tin, xử lý thông tin và giải quyết thông tin.

Xem thêm: Cognitive dissonance - Bất đồng nhận thức và sự ảnh hưởng lên hành vi