Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa: Nguyên nhân gây bệnh, dấu hiệu nhận biết

Trong bối cảnh hiện đại, lối sống ít vận động, chế độ ăn nhiều chất béo và đường, cùng áp lực công việc đã khiến gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa trở thành một vấn đề sức khỏe đáng báo động. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 25% dân số toàn cầu mắc gan nhiễm mỡ không do rượu, và con số này đang tăng nhanh ở các quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Đặc biệt, bệnh không chỉ xuất hiện ở người lớn tuổi mà còn ở người trẻ, thậm chí thanh thiếu niên. Hiểu rõ về gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa là bước đầu tiên để phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả, giúp bảo vệ sức khỏe gan lâu dài.

Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa là gì?

Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa, hay còn gọi là bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD), là tình trạng chất béo tích tụ quá mức trong tế bào gan, không liên quan đến việc sử dụng rượu bia. Bệnh xảy ra khi gan không thể xử lý và chuyển hóa chất béo một cách hiệu quả, dẫn đến sự tích tụ mỡ trong mô gan.

Khác với gan nhiễm mỡ do rượu (AFLD), vốn gây ra bởi tiêu thụ rượu bia quá mức, gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa thường liên quan đến các yếu tố như béo phì, tiểu đường type 2, hoặc rối loạn lipid máu. Đây là dạng phổ biến nhất của bệnh gan nhiễm mỡ, chiếm phần lớn các ca bệnh trên toàn cầu.

Bệnh này nguy hiểm không? Ở giai đoạn đầu, gan nhiễm mỡ thường lành tính và có thể cải thiện nếu thay đổi lối sống. Tuy nhiên, nếu không được kiểm soát, bệnh có thể tiến triển thành viêm gan nhiễm mỡ (NASH), xơ gan, hoặc thậm chí ung thư gan, gây nguy hiểm đến tính mạng.

Ai có nguy cơ cao mắc gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa?

Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa có thể xảy ra ở bất kỳ ai, nhưng một số nhóm người có nguy cơ cao hơn, bao gồm:

• Người thừa cân, béo phì: Đặc biệt là những người có mỡ nội tạng tích tụ quanh bụng, làm tăng áp lực lên gan.
• Bệnh nhân tiểu đường type 2: Kháng insulin làm tăng tích tụ chất béo trong gan.
• Người có rối loạn mỡ máu: Cholesterol cao hoặc triglyceride tăng làm gia tăng nguy cơ gan nhiễm mỡ.
• Người ít vận động, ăn nhiều thức ăn nhanh: Chế độ ăn giàu đường, chất béo bão hòa và ít rau xanh góp phần làm gan “quá tải”.

Theo WHO, khoảng 25% dân số thế giới mắc gan nhiễm mỡ không do rượu, với tỷ lệ cao hơn ở các khu vực đô thị. Tại Việt Nam, các nghiên cứu gần đây cho thấy 30 – 40% người trưởng thành ở thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM có dấu hiệu gan nhiễm mỡ, phần lớn liên quan đến rối loạn chuyển hóa. Những con số này cho thấy tầm quan trọng của việc nhận diện và phòng ngừa sớm.

Dấu hiệu nhận biết gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa

Một trong những thách thức lớn của gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa là bệnh thường “âm thầm” trong giai đoạn đầu, không có triệu chứng rõ ràng. Nhiều người chỉ phát hiện bệnh khi làm xét nghiệm máu hoặc siêu âm gan trong các đợt kiểm tra sức khỏe định kỳ. Tuy nhiên, một số dấu hiệu có thể xuất hiện khi bệnh tiến triển, bao gồm:

• Mệt mỏi kéo dài: Cảm giác uể oải, thiếu năng lượng không rõ nguyên nhân.
• Tức nhẹ vùng hạ sườn phải: Vùng gan có thể hơi khó chịu, đặc biệt sau khi ăn nhiều chất béo.
• Đầy bụng, khó tiêu: Do gan hoạt động kém hiệu quả trong việc xử lý chất béo.

Bên cạnh triệu chứng biểu hiện trên lâm sàng, bệnh thường được phát hiện qua kết quả cận lâm sàng như:

• Xét nghiệm men gan: Men gan (ALT, AST) tăng cao bất thường;
• Siêu âm gan: Hình ảnh gan sáng, cho thấy sự tích tụ mỡ.

Bởi vậy, việc phát hiện sớm qua kiểm tra định kỳ là cách tốt nhất để ngăn bệnh tiến triển nặng hơn.

Nguyên nhân và cơ chế hình thành bệnh

Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa xảy ra khi quá trình chuyển hóa chất béo trong cơ thể bị rối loạn, dẫn đến tích tụ mỡ trong tế bào gan. Các nguyên nhân chính bao gồm:

• Rối loạn chuyển hóa lipid: Chất béo, đặc biệt là triglyceride, không được gan xử lý hiệu quả, dẫn đến tích tụ bất thường.
• Kháng insulin: Đây là cơ chế trung tâm trong hội chứng chuyển hóa, khiến tế bào không đáp ứng tốt với insulin, làm tăng lượng đường và mỡ trong máu, cuối cùng tích tụ ở gan.
• Viêm mạn tính và stress oxy hóa: Các yếu tố này làm tổn thương tế bào gan, thúc đẩy bệnh tiến triển từ gan nhiễm mỡ đơn thuần sang viêm gan nhiễm mỡ hoặc xơ gan.
• Những yếu tố như chế độ ăn không lành mạnh, ít vận động, và béo phì làm trầm trọng thêm tình trạng rối loạn chuyển hóa, tạo thành vòng xoắn bệnh lý khó kiểm soát nếu không can thiệp kịp thời.

Nếu không được kiểm soát, gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng, cụ thể:

• Viêm gan nhiễm mỡ (NASH): Tình trạng viêm mạn tính trong gan, gây tổn thương tế bào gan.
• Xơ gan: Mô gan bị thay thế bởi sẹo, làm suy giảm chức năng gan, có thể dẫn đến suy gan.
• Ung thư gan: Một số trường hợp xơ gan tiến triển thành ung thư biểu mô tế bào gan (HCC).
• Bệnh tim mạch và đột quỵ: Gan nhiễm mỡ làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, cao huyết áp, và các vấn đề tim mạch khác.

Theo thống kê, khoảng 20 – 30% bệnh nhân gan nhiễm mỡ không do rượu có thể tiến triển thành viêm gan nhiễm mỡ và 10% trong số đó có nguy cơ xơ gan nếu không điều trị. Những con số này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc can thiệp sớm.

Các phương pháp điều trị hiệu quả hiện nay

Người bệnh cần phối hợp giữa duy trì thói quen sống lành mạnh cùng điều trị chuyên biệt theo hướng dẫn của bác sĩ chuyên khoa.

Điều chỉnh lối sống

Thay đổi lối sống là nền tảng trong điều trị gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa với hướng dẫn sau:

• Giảm cân khoa học: Giảm 5 – 10% trọng lượng cơ thể có thể cải thiện đáng kể tình trạng gan nhiễm mỡ. Tuy nhiên, cần giảm cân từ từ, tránh nhịn ăn hoặc giảm cân quá nhanh.
• Tăng cường vận động: Tập thể dục ít nhất 150 phút/tuần (đi bộ nhanh, đạp xe, bơi lội) giúp cải thiện chuyển hóa lipid và giảm kháng insulin.
• Chế độ ăn lành mạnh: Ưu tiên thực phẩm giàu chất xơ (rau xanh, ngũ cốc nguyên hạt), protein nạc (cá, ức gà), và hạn chế đường, chất béo bão hòa, thực phẩm chế biến sẵn.

Hỗ trợ điều trị thuốc

Hiện chưa có thuốc đặc trị gan nhiễm mỡ nhưng bác sĩ có thể chỉ định một số nhóm thuốc giúp giảm tác động có hại của bệnh như:

• Thuốc hạ mỡ máu (statin) để kiểm soát cholesterol và triglyceride.
• Thuốc điều trị kháng insulin (metformin) cho bệnh nhân tiểu đường type 2.

Tránh tự ý sử dụng các loại “thuốc bổ gan” không rõ nguồn gốc, vì có thể gây hại thêm cho gan.

Tuân thủ tái khám định kỳ

Bên cạnh đó, người bệnh cần tuân thủ lịch theo dõi định kỳ để thực hiện xét nghiệm men gan và siêu âm gan, thông thường từ 6 đến 12 tháng/lần để đánh giá tiến triển bệnh. Đồng thời, người bệnh có thể được kiểm tra nguy cơ xơ gan. Chuyên gia sẽ sử dụng các phương pháp như FibroScan để phát hiện sớm tổn thương gan.

Mặt khác, để giảm nguy cơ mắc bệnh, bạn có thể:

• Tầm soát định kỳ: Đặc biệt với những người có yếu tố nguy cơ như béo phì, tiểu đường, hoặc tiền sử gia đình mắc bệnh gan.
• Xây dựng lối sống lành mạnh: Duy trì cân nặng hợp lý, tập thể dục đều đặn, và ăn uống cân bằng từ sớm.
• Tăng cường nhận thức cộng đồng: Tuyên truyền về tác hại của bệnh không lây nhiễm, khuyến khích kiểm tra sức khỏe định kỳ.

Việc phòng ngừa hiệu quả không chỉ giúp bảo vệ gan mà còn giảm nguy cơ các bệnh liên quan như tim mạch và tiểu đường.

Gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa là một bệnh lý âm thầm nhưng tiềm ẩn nhiều nguy cơ nghiêm trọng nếu không được kiểm soát. Với tỷ lệ mắc ngày càng tăng tại Việt Nam, đặc biệt ở người trẻ, việc hiểu rõ nguyên nhân, nhận diện dấu hiệu và áp dụng các biện pháp điều trị, phòng ngừa là vô cùng cần thiết. Bằng cách thay đổi lối sống, theo dõi sức khỏe định kỳ và tham khảo ý kiến bác sĩ khi cần, bạn có thể bảo vệ lá gan khỏe mạnh và sống trọn vẹn hơn mỗi ngày.