Hội chứng thuyên tắc mỡ: Cơ chế bệnh sinh, biểu hiện lâm sàng và hướng điều trị

Thuyên tắc mỡ (Fat Embolism Syndrome - FES) là một biến chứng nghiêm trọng, thường khởi phát sau gãy xương dài hoặc các thủ thuật phẫu thuật. Mặc dù hiếm gặp, thuyên tắc mỡ có tỷ lệ tử vong cao nếu không được chẩn đoán sớm và điều trị tích cực. Bài viết này sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về cơ chế bệnh sinh, dấu hiệu nhận biết và các phương pháp phòng ngừa hiệu quả thuyên tắc mỡ.

Thuyên tắc mỡ là gì?

Thuyên tắc mỡ là một tình trạng y khoa xảy ra khi các giọt mỡ tự do xâm nhập vào hệ thống tuần hoàn, gây tắc nghẽn một phần hoặc hoàn toàn lòng mạch máu. Các hạt mỡ này thường bắt nguồn từ tủy xương hoặc mô mỡ bị phá vỡ do chấn thương (ví dụ gãy xương dài như xương đùi, xương chày) hoặc sau các thủ thuật phẫu thuật chỉnh hình (thay khớp háng, đóng đinh nội tủy). Khi vào máu, chúng di chuyển đến các cơ quan đích như phổi, não, hoặc thận, gây ra hàng loạt rối loạn vi tuần hoàn và tổn thương mô. Thuyên tắc mỡ có thể biểu hiện dưới hai dạng: Hiện tượng thuyên tắc mỡ không triệu chứng và hội chứng thuyên tắc mỡ (Fat Embolism Syndrome – FES) có triệu chứng lâm sàng.

Thuyên tắc mỡ

Thuyên tắc mỡ (Fat Embolism) là hiện tượng các hạt mỡ xuất hiện trong lòng mạch máu, nhưng không phải lúc nào cũng gây triệu chứng. Khoảng 90% bệnh nhân gãy xương dài có thể xuất hiện các dấu hiệu thuyên tắc mỡ sinh lý, nhưng chỉ một phần nhỏ trong số đó tiến triển thành hội chứng thuyên tắc mỡ. Chỉ một tỷ lệ nhỏ bệnh nhân (1 - 10%) tiến triển từ thuyên tắc mỡ sinh lý sang hội chứng thuyên tắc mỡ, tùy thuộc vào mức độ chấn thương và sự can thiệp kịp thời.

Hội chứng thuyên tắc mỡ

Hội chứng thuyên tắc mỡ (Fat Embolism Syndrome - FES) là một biến chứng nghiêm trọng. Nó xảy ra khi các hạt mỡ kích hoạt phản ứng viêm hệ thống, dẫn đến tổn thương đa cơ quan. FES đặc trưng bởi tam chứng kinh điển như: Suy hô hấp (khó thở, thiếu oxy máu), rối loạn ý thức (lú lẫn, co giật) và ban xuất huyết dưới da (xuất hiện ở ngực, nách hoặc kết mạc mắt). FES có tỷ lệ tử vong từ 10% đến 20%, và có thể cao hơn trong những trường hợp không được điều trị kịp thời hoặc những ca bệnh nặng.

Nguyên nhân gây thuyên tắc mỡ

Thuyên tắc mỡ là một biến chứng nghiêm trọng, thường khởi phát sau các chấn thương hoặc can thiệp phẫu thuật, đặc biệt liên quan đến hệ cơ xương. Nguyên nhân chủ yếu bao gồm:

• Gãy xương dài (xương đùi, xương chày, xương chậu): Tủy xương giàu mỡ trong các xương này dễ bị giải phóng vào tuần hoàn khi xương gãy. Đặc biệt là ở những trường hợp gãy kín, nhiều mảnh hoặc trì hoãn cố định xương.
• Phẫu thuật chỉnh hình (thay khớp háng, đóng đinh nội tủy): Thao tác mở ống tủy hoặc tạo áp lực khi đặt implant có thể đẩy mỡ tủy vào hệ tĩnh mạch.
• Chấn thương mô mềm nặng và bỏng sâu: Tổn thương mô mỡ dưới da hoặc cơ vân làm vỡ tế bào mỡ, giải phóng lipid vào máu.

Triệu chứng lâm sàng của thuyên tắc mỡ

Triệu chứng lâm sàng của thuyên tắc mỡ rất đa dạng, thường bao gồm:

Suy hô hấp

Suy hô hấp là triệu chứng nổi bật và thường xuất hiện đầu tiên, do các hạt mỡ gây tắc nghẽn vi mạch phổi, dẫn đến giảm trao đổi khí. Bệnh nhân có thể biểu hiện khó thở, thở nhanh, tím tái và thiếu oxy máu nặng. Tình trạng suy hô hấp có thể tiến triển thành hội chứng suy hô hấp cấp tính (ARDS) nếu không được điều trị kịp thời.

Rối loạn thần kinh

Các triệu chứng thần kinh xảy ra khi các hạt mỡ nhỏ vượt qua mao mạch phổi và gây thuyên tắc vi mạch não. Bệnh nhân có thể biểu hiện lú lẫn, kích động, mất phương hướng, co giật và hôn mê. Triệu chứng thần kinh thường xuất hiện đột ngột và dễ bị nhầm lẫn với đột quỵ hoặc nhiễm trùng thần kinh trung ương.

Ban xuất huyết dưới da

Ban xuất huyết dưới da, mặc dù ít gặp hơn nhưng vẫn có thể xuất hiện trong một số trường hợp nặng của hội chứng thuyên tắc mỡ, đặc biệt là do tổn thương mạch máu và rối loạn đông máu. Ban xuất huyết dạng chấm nhỏ thường xuất hiện ở vùng ngực, nách hoặc kết mạc mắt, không gây đau. Nguyên nhân là do sự vỡ mao mạch dưới da bởi các hạt mỡ hoặc rối loạn đông máu.

Các triệu chứng khác

Ngoài 3 triệu chứng điển hình trên, bệnh nhân thuyên tắc mỡ còn có thể gặp các triệu chứng khác như:

• Nhiệt độ cơ thể tăng nhẹ (38 - 39°C), liên quan đến phản ứng viêm toàn thân do sự giải phóng cytokine như IL-6 và TNF-α từ nội mô mạch máu bị tổn thương.
• Tim đập nhanh (>100 lần/phút) là phản ứng bù trừ nhằm duy trì cung lượng tim trong tình trạng thiếu oxy máu.
• Các hạt mỡ gây tắc nghẽn vi tuần hoàn tại thận. Từ đó dẫn đến giảm lưu lượng máu đến nephron và suy giảm chức năng lọc của thận. Bệnh nhân có thể biểu hiện thiểu niệu (<400 ml/24 giờ) hoặc vô niệu trong trường hợp nặng.

Điều trị thuyên tắc mỡ

Điều trị thuyên tắc mỡ tập trung vào 3 mục tiêu chính dưới đây:

Hồi sức cấp cứu

Thông khí là bước đầu tiên trong hồi sức cấp cứu cho bệnh nhân. Trong đó, bệnh nhân được thở oxy lưu lượng cao qua mặt nạ để duy trì SpO2 > 90%. Đối với trường hợp suy hô hấp nặng (SpO2 < 90%), cần đặt nội khí quản và thở máy để đảm bảo cung cấp đủ oxy cho cơ thể. Truyền dịch đẳng trương như NaCl 0,9% với liều 500 - 1000ml nhằm duy trì tưới máu mô và ổn định huyết động. Tuy nhiên, việc truyền dịch cần được kiểm soát chặt chẽ để tránh quá tải gây phù phổi.

Thuốc đặc hiệu

Bệnh nhân được điều trị bằng các thuốc đặc hiệu như:

• Albumin, với liều 25% (50 - 100 ml), giúp gắn kết acid béo tự do, từ đó giảm độc tính lên phổi và não.
• Corticosteroid như methylprednisolone (1 - 2 mg/kg/ngày) có thể được sử dụng trong một số trường hợp thuyên tắc mỡ để giảm phản ứng viêm, nhưng hiệu quả của chúng còn tranh cãi và cần thận trọng khi sử dụng.

Can thiệp ngoại khoa

Người bệnh sẽ được cố định xương gãy sớm, trong vòng 24 giờ sau chấn thương. Việc này giúp ngăn mỡ từ tủy xương tiếp tục tràn vào máu. Phương pháp này đã chứng minh hiệu quả trong việc giảm nguy cơ tái phát thuyên tắc mỡ từ 50 - 70%.

Phòng ngừa biến chứng

Để phòng ngừa biến chứng, cần đảm bảo cố định xương đúng kỹ thuật, tránh di lệch xương và giảm áp lực tại vùng tủy xương bằng dẫn lưu hoặc phẫu thuật. Bệnh nhân cần được duy trì cân bằng dịch và điện giải thông qua theo dõi sát áp lực tĩnh mạch trung tâm (CVP) và lượng nước tiểu. Việc theo dõi sát dấu hiệu suy đa tạng (đánh giá tri giác, chức năng hô hấp và tuần hoàn) mỗi 2 - 4 giờ, giúp phát hiện sớm các biến chứng nghiêm trọng và can thiệp kịp thời.

Phòng ngừa thuyên tắc mỡ

Trong phẫu thuật, việc áp dụng kỹ thuật xâm lấn tối thiểu giúp giảm tổn thương mô mỡ, hạn chế giải phóng các giọt mỡ vào máu. Cần kết hợp rửa sạch tủy xương trước đóng vết mổ nhằm loại bỏ mảnh vỡ mỡ từ ống tủy. Sau chấn thương, bệnh nhân cần theo dõi sát sao qua monitoring hô hấp (SpO₂, khí máu) và thần kinh để phát hiện sớm dấu hiệu hội chứng thuyên tắc mỡ.

Mặc dù mỡ máu cao không phải là nguyên nhân trực tiếp gây thuyên tắc mỡ, việc kiểm soát lipid máu vẫn quan trọng trong các bệnh nhân có nguy cơ tim mạch cao hoặc đang điều trị sau chấn thương. Do đó, người bệnh có thể cần kiểm soát mỡ máu qua chế độ ăn ít béo, tập luyện và dùng thuốc trị mỡ máu theo chỉ định của bác sĩ.

Theo nghiên cứu, 90% trường hợp thuyên tắc mỡ tự hồi phục nếu được xử trí kịp thời. Tuy nhiên, 10% tiến triển nặng với suy hô hấp hoặc tổn thương thần kinh, đòi hỏi hồi sức tích cực. Việc nhận biết sớm các triệu chứng tắc mạch máu do mỡ như khó thở, rối loạn ý thức hoặc ban xuất huyết dưới da là yếu tố then chốt giúp giảm thiểu rủi ro.