Hiểu đúng về vitamin A: Lợi ích, tác hại khi mất cân bằng và những điều cần biết

Thiếu hay thừa vitamin A đều có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe. Do đó, việc hiểu rõ vai trò, lợi ích cũng như cách bổ sung vitamin A hợp lý là rất cần thiết để bảo vệ sức khỏe toàn diện. Hãy cùng Nhà thuốc Long Châu tìm hiểu những thông tin chi tiết về vitamin A trong bài viết sau.

Vitamin A là gì?

Vitamin A là một loại vitamin tan trong chất béo, đóng vai trò thiết yếu đối với sức khỏe con người. Đây là hợp chất mà cơ thể không thể tự tổng hợp được, cần được cung cấp thông qua thực phẩm hàng ngày.

Vitamin A tồn tại dưới hai dạng chính trong khẩu phần ăn: Dạng hoạt động có sẵn trong thực phẩm nguồn động vật và dạng tiền chất từ thực vật mà cơ thể có thể chuyển đổi thành vitamin A.

Loại vitamin này tham gia vào nhiều quá trình sinh học quan trọng như duy trì cấu trúc và chức năng của các mô biểu mô, hỗ trợ thị lực và góp phần vào hoạt động bình thường của hệ miễn dịch.

Bên cạnh đó, vitamin A còn có vai trò trong sự phát triển và biệt hóa của tế bào. Đây là dưỡng chất cần thiết cho sự phát triển khỏe mạnh của cơ thể ở mọi lứa tuổi.

Các loại vitamin A

Vitamin A tồn tại dưới hai nhóm chính, bao gồm:

Vitamin A dạng hoạt động sẵn

Đây là dạng vitamin A mà cơ thể có thể hấp thu và sử dụng ngay, thường có trong các thực phẩm có nguồn gốc từ động vật. Các loại phổ biến gồm:

• Retinol: Dạng phổ biến nhất, có trong gan động vật, dầu gan cá, lòng đỏ trứng, sữa và các sản phẩm từ sữa;
• Retinal: Một dạng khác của vitamin A, tham gia vào quá trình nhìn của mắt;
• Retinoic Acid: Dạng có vai trò quan trọng trong sự phát triển tế bào, hệ miễn dịch và sức khỏe làn da.

Tiền vitamin A

Đây là các hợp chất có nguồn gốc thực vật, khi vào cơ thể sẽ được chuyển hóa thành vitamin A hoạt động. Loại phổ biến nhất là Beta-Caroten, có nhiều trong các loại rau củ quả màu đỏ, cam, vàng hoặc xanh đậm như cà rốt, bí đỏ, khoai lang, rau bina. Ngoài ra còn có alpha-caroten và beta-cryptoxanthin, tuy nhiên chúng kém phổ biến hơn beta-caroten.

Vitamin A có tác dụng gì?

Vitamin A từ lâu đã được biết đến là dưỡng chất thiết yếu đối với cơ thể, góp phần duy trì nhiều chức năng sinh lý quan trọng.

Vitamin A tốt cho thị lực

Một trong số những lợi ích tuyệt vời của vitamin A là giúp duy trì sức khỏe của mắt và thị lực. Loại vitamin này tham gia vào quá trình tổng hợp rhodopsin, một sắc tố cần thiết cho khả năng nhìn trong điều kiện ánh sáng yếu. Bổ sung đủ vitamin A giúp phòng ngừa khô mắt, giảm nguy cơ quáng gà và hỗ trợ bảo vệ giác mạc.

Vitamin A tốt cho hệ miễn dịch

Vitamin A giúp duy trì tính toàn vẹn của các hàng rào sinh học như da, niêm mạc ruột và phổi. Nó đóng vai trò như một “lá chắn” đầu tiên giúp chống lại vi khuẩn, virus.

Đồng thời, vitamin A còn kích thích cơ thể sản xuất tế bào lympho T, một loại tế bào miễn dịch có vai trò nhận diện và tiêu diệt tác nhân gây bệnh. Thiếu hụt vitamin A khiến hệ miễn dịch suy yếu rõ rệt, dễ nhiễm trùng đường hô hấp, tiêu hóa và đặc biệt nguy hiểm ở trẻ nhỏ.

Vitamin A tốt cho làn da

Một số dẫn xuất của vitamin A, đặc biệt là dạng bôi ngoài da (retinoid), được chứng minh có khả năng kích thích tái tạo da, giảm nếp nhăn và tăng độ đàn hồi. Bên cạnh đó, việc bổ sung đầy đủ vitamin A qua thực phẩm góp phần hỗ trợ sức khỏe làn da từ bên trong.

Vitamin A tốt cho sức khỏe sinh sản và thai nhi

Chưa hết, vitamin A giữ vai trò thiết yếu trong sức khỏe sinh sản và sự phát triển toàn diện của thai nhi.

Vitamin A góp phần hỗ trợ sức khỏe sinh sản thông qua việc tham gia vào quá trình phát triển và biệt hóa tế bào, đồng thời đóng vai trò trong sự phát triển bình thường của các mô sinh sản. Đặc biệt trong thai kỳ, vitamin A giúp hình thành và phát triển phổi, tim, mắt và hệ thần kinh của thai nhi.

Thiếu vitamin A sẽ gây bệnh gì?

Thiếu vitamin A là một vấn đề dinh dưỡng nghiêm trọng, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ mang thai, có thể gây ra nhiều bệnh lý nguy hiểm. Hậu quả phổ biến nhất là các bệnh về mắt, điển hình là quáng gà, giảm khả năng nhìn rõ trong điều kiện ánh sáng yếu.

Nếu tình trạng thiếu hụt kéo dài, có thể dẫn tới khô mắt, tổn thương giác mạc, thậm chí mù lòa vĩnh viễn do biến chứng loét hoặc sẹo giác mạc. Ngoài ra, thiếu vitamin A làm suy giảm hệ miễn dịch, khiến cơ thể dễ mắc các bệnh nhiễm trùng như viêm đường hô hấp, tiêu chảy kéo dài, sởi.

Ở trẻ nhỏ, thiếu vitamin A còn ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất, làm chậm tăng trưởng và tăng nguy cơ tử vong. Phụ nữ mang thai thiếu vitamin A dễ gặp các biến chứng thai kỳ và ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi.

Thừa vitamin A gây bệnh gì?

Thừa vitamin A là tình trạng cơ thể tích lũy quá mức vitamin A, thường do bổ sung sai liều lượng từ thực phẩm chức năng hoặc thuốc, hiếm khi do ăn uống tự nhiên. Vitamin A dư thừa bị tích tụ trong gan và các mô mỡ, gây ra nhiều tác hại nghiêm trọng cho sức khỏe.

Nếu bổ sung liều rất cao trong thời gian ngắn, người bệnh có thể gặp các triệu chứng ngộ độc vitamin A cấp tính như buồn nôn, nôn ói, chóng mặt, đau đầu, mệt mỏi và rối loạn thị giác.

Nguy hiểm hơn là tình trạng ngộ độc mãn tính khi sử dụng vitamin A liều cao kéo dài, dẫn đến rối loạn chức năng gan, gan to, tăng men gan, khô da, rụng tóc, đau xương, thậm chí tăng nguy cơ loãng xương. Đặc biệt, phụ nữ mang thai nếu bổ sung quá nhiều vitamin A có thể khiến thai nhi gặp dị tật bẩm sinh nghiêm trọng.

Nên uống vitamin A lúc nào?

Nếu chưa biết nên uống vitamin A vào lúc nào, thì lời khuyên dành cho bạn là uống sau bữa ăn, đặc biệt là sau bữa ăn có chứa chất béo. Do vitamin A là loại vitamin tan trong chất béo, việc bổ sung sau bữa ăn giúp cơ thể hấp thu tối đa lượng vitamin này.

Nếu bạn uống vitamin A khi bụng đói hoặc bữa ăn không có chất béo, khả năng hấp thụ sẽ giảm đáng kể. Ngoài ra, khi bổ sung vitamin A dưới dạng viên hoặc siro theo chỉ định của bác sĩ (đặc biệt là các đợt uống phòng chống thiếu vitamin A ở trẻ em), cần tuân thủ đúng thời điểm và liều lượng được hướng dẫn, không nên tự ý uống thêm hoặc uống sai lịch.

Chỉ định và chống chỉ định sử dụng vitamin A

Vitamin A được chỉ định dùng trong các trường hợp sau:

• Phòng và điều trị thiếu vitamin A, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ có nguy cơ cao;
• Điều trị quáng gà, khô mắt, tổn thương giác mạc do thiếu vitamin A;
• Hỗ trợ điều trị bệnh sởi ở trẻ em để giảm biến chứng theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới WHO;
• Phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng ở trẻ có dấu hiệu suy dinh dưỡng hoặc thiếu vitamin A;
• Bổ sung cho phụ nữ sau sinh để dự trữ vitamin A cho cơ thể và tăng chất lượng sữa mẹ (theo chương trình y tế quốc gia ở một số nước, trong đó có Việt Nam);
• Hỗ trợ cho người có chế độ ăn thiếu hụt vitamin A kéo dài, người ăn chay trường nghiêm ngặt, hoặc người kém hấp thu chất béo.

Bên cạnh đó, vitamin A cũng được khuyến cáo không sử dụng trong các trường hợp sau:

• Người quá mẫn cảm hoặc dị ứng với vitamin A hoặc bất kỳ thành phần nào của chế phẩm;
• Phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu, tuyệt đối không tự ý bổ sung liều cao vitamin A do nguy cơ gây dị tật bẩm sinh cho thai nhi;
• Người đang bị ngộ độc vitamin A cấp hoặc mạn tính;
• Người mắc bệnh gan mạn tính hoặc có tổn thương gan, trừ khi có chỉ định cụ thể của bác sĩ;
• Không nên tự ý bổ sung vitamin A liều cao kết hợp với các sản phẩm chứa retinoid khác (thuốc trị mụn, chống lão hóa) để tránh quá liều.

Tác dụng phụ của vitamin A

Ngoài nguy cơ gây ngộ độc khi sử dụng quá liều, vitamin A cũng có thể gây ra một số tác dụng phụ khó chịu ngay cả khi sử dụng ở liều thông thường nhưng cơ địa không phù hợp hoặc hấp thu kém.

Một số người có thể gặp phải các tác dụng phụ của vitamin A như rối loạn tiêu hóa nhẹ (buồn nôn, đầy bụng), khô miệng, khô mắt hoặc da nhạy cảm hơn dưới ánh nắng.

Ngoài ra, việc bổ sung vitamin A liều rất cao kéo dài có thể ảnh hưởng đến sự chuyển hóa và cân bằng của các vitamin tan trong dầu khác như vitamin D, E. Những người có tiền sử dị ứng hoặc đang mắc bệnh gan nên cẩn trọng khi sử dụng vitamin A, kể cả ở dạng thực phẩm chức năng.

Vitamin A có trong trái cây nào?

Vitamin A trong trái cây thường tồn tại dưới dạng beta-caroten, là tiền chất của vitamin A, khi vào cơ thể sẽ được chuyển hóa thành vitamin A hoạt động. Các loại trái cây giàu beta-caroten phổ biến bao gồm:

• Đu đủ chín với hàm lượng beta-caroten khoảng 2740 µg/100g;
• Xoài chín với hàm lượng beta-caroten khoảng 640 µg/100g;
• Dưa lưới với hàm lượng beta-caroten khoảng 2020 µg/100g;
• Mơ chín với hàm lượng beta-caroten khoảng 1094 µg/100g;
• Dưa hấu với hàm lượng beta-caroten khoảng 303 µg/100g.

Hàm lượng beta-caroten trong các loại trái cây này dao động tùy theo giống, độ chín và điều kiện trồng trọt. Trong đó, đu đủ và dưa lưới thường là nguồn cung cấp beta-caroten dồi dào nhất trong số các loại trái cây kể trên.

Ai cần uống bổ sung vitamin A?

Những đối tượng cần uống bổ sung vitamin A thường là những người có nguy cơ thiếu hụt hoặc có nhu cầu đặc biệt về dưỡng chất này. Cụ thể gồm:

• Trẻ em từ 6 tháng đến 5 tuổi, đặc biệt ở những khu vực có tỷ lệ thiếu vitamin A cao hoặc trẻ có biểu hiện còi cọc, suy dinh dưỡng;
• Phụ nữ sau sinh, nhất là trong vòng 1 tháng đầu, để tăng cường sức khỏe và chất lượng sữa mẹ;
• Phụ nữ mang thai sinh sống ở những vùng thiếu vitamin A trầm trọng;
• Người mắc các bệnh về mắt như quáng gà, khô mắt, loét giác mạc do thiếu vitamin A;
• Người suy dinh dưỡng, biếng ăn kéo dài hoặc có chế độ ăn thiếu hụt rau củ quả, thực phẩm giàu vitamin A;
• Bệnh nhân mắc các bệnh mạn tính hoặc rối loạn hấp thu như bệnh gan, tụy, tiêu chảy kéo dài, khiến khả năng hấp thu vitamin A giảm sút.

Vitamin A mang lại lợi ích to lớn cho sức khỏe toàn diện, nhưng việc bổ sung vitamin A cần đúng liều lượng, ưu tiên nguồn vitamin A từ thực phẩm tự nhiên. Nếu bạn thuộc nhóm nguy cơ cao, đừng quên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi bổ sung vitamin A dạng viên để đảm bảo an toàn và hiệu quả.