Suy tuyến thượng thận thứ phát: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách điều trị

Trong bối cảnh các rối loạn nội tiết đang ngày càng được chú ý do ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe toàn thân, suy tuyến thượng thận thứ phát cần được nhận biết sớm và can thiệp đúng cách. Việc hiểu rõ bệnh sẽ giúp người bệnh chủ động hơn trong việc phòng ngừa và điều trị hiệu quả.

Suy tuyến thượng thận thứ phát là gì?

Khái niệm rõ ràng và dễ hiểu

Suy tuyến thượng thận thứ phát là tình trạng tuyến thượng thận không sản xuất đủ cortisol do sự suy giảm hoặc thiếu hụt hormone ACTH từ tuyến yên. Khác với thể nguyên phát, trong đó tuyến thượng thận tự bị tổn thương, thể thứ phát bắt nguồn từ rối loạn chức năng tuyến yên - cơ quan chịu trách nhiệm "ra lệnh" sản xuất cortisol.

Cơ chế bệnh sinh

ACTH là một hormone do tuyến yên tiết ra, có vai trò kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol. Khi tuyến yên hoạt động kém hoặc bị tổn thương, lượng ACTH suy giảm kéo theo việc giảm sản xuất cortisol. Hậu quả là cơ thể rơi vào tình trạng thiếu hụt hormone quan trọng này, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình chuyển hóa, miễn dịch và phản ứng với stress.

Nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận thứ phát

Tình trạng này có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, nhưng phổ biến nhất là các yếu tố sau:

Ngưng sử dụng corticoid đột ngột

Corticoid là nhóm thuốc có tác dụng chống viêm mạnh, thường được sử dụng trong điều trị các bệnh lý tự miễn, dị ứng, viêm khớp hoặc hen suyễn. Tuy nhiên, khi sử dụng trong thời gian dài, corticoid sẽ ức chế trục dưới đồi - tuyến yên - thượng thận. Nếu người bệnh ngưng corticoid đột ngột, tuyến yên chưa thể "tỉnh dậy" để sản xuất ACTH trở lại, dẫn đến thiếu hụt cortisol trầm trọng.

Tổn thương tuyến yên hoặc vùng dưới đồi

Một số bệnh lý hoặc tình trạng tổn thương vùng dưới đồi và tuyến yên có thể cản trở quá trình tiết ACTH:

• U tuyến yên, u sọ hầu.
• Chấn thương sọ não, phẫu thuật não.
• Xạ trị vùng đầu, đặc biệt là vùng tuyến yên.
• Nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương như lao màng não, viêm não.

Rối loạn hormone vùng dưới đồi

Một số bệnh lý nội tiết hiếm có thể gây ảnh hưởng đến vùng dưới đồi - bộ phận chịu trách nhiệm chỉ huy tuyến yên. Khi vùng dưới đồi không hoạt động đúng, tuyến yên cũng sẽ giảm sản xuất ACTH, gây nên tình trạng suy tuyến thượng thận thứ phát.

Triệu chứng thường gặp của suy tuyến thượng thận thứ phát

Suy tuyến thượng thận thứ phát có thể biểu hiện mơ hồ và dễ nhầm lẫn với các bệnh lý khác. Tuy nhiên, có một số dấu hiệu đặc trưng cần chú ý:

Triệu chứng toàn thân

Triệu chứng toàn thân có biểu hiện như sau:

• Mệt mỏi kéo dài không rõ nguyên nhân.
• Sụt cân dù ăn uống bình thường.
• Huyết áp thấp nhẹ, dễ choáng váng khi thay đổi tư thế.
• Hạ đường huyết, đặc biệt khi đói hoặc stress.
• Chán ăn, buồn nôn, đau cơ, đau khớp.

Dấu hiệu đặc trưng giúp phân biệt

Những dấu hiệu giúp phân biệt như:

• Không có tăng sắc tố da: Khác với suy thượng thận nguyên phát, người bệnh không bị sạm da do mức ACTH không cao.
• ACTH thấp hoặc bình thường: Thay vì tăng cao như trong thể nguyên phát, nồng độ ACTH trong máu lại giảm - là nguyên nhân chính gây bệnh.

Triệu chứng cấp tính trong suy thượng thận cấp

Ở giai đoạn nguy hiểm hơn, khi lượng cortisol xuống quá thấp, người bệnh có thể xuất hiện:

• Buồn nôn, nôn mửa dữ dội.
• Tụt huyết áp nghiêm trọng.
• Mất tỉnh táo, rối loạn ý thức, sốc do thiếu cortisol.
• Có thể dẫn đến tử vong nếu không cấp cứu kịp thời.

Phương pháp chẩn đoán suy tuyến thượng thận thứ phát

Để chẩn đoán chính xác, bác sĩ sẽ dựa vào kết hợp giữa triệu chứng lâm sàng và các xét nghiệm cận lâm sàng:

Xét nghiệm hormone

Thực hiện các xét nghiệm hormone:

• Cortisol huyết thanh: Thấp vào buổi sáng - thời điểm nồng độ đáng lẽ cao nhất trong ngày.
• ACTH huyết thanh: Thấp hoặc bình thường, giúp phân biệt với suy thượng thận nguyên phát (ACTH cao).
• Test kích thích ACTH (Synacthen test): Đánh giá phản ứng của tuyến thượng thận với ACTH tổng hợp.

Chẩn đoán hình ảnh

Thực hiện chẩn đoán hình ảnh:

• MRI tuyến yên và vùng dưới đồi: Giúp phát hiện u, tổn thương hoặc các bất thường cấu trúc.
• Tầm soát nguyên nhân khác: Như xét nghiệm lao, bệnh tự miễn, bệnh hệ thống hoặc hậu quả do thuốc.

Điều trị suy tuyến thượng thận thứ phát như thế nào?

Việc điều trị cần kết hợp giữa bù hormone và điều trị nguyên nhân gốc rễ:

Liệu pháp thay thế hormone

Liệu pháp thay thế hormone như sau:

• Hydrocortisone, prednisone là những thuốc phổ biến được dùng để thay thế cortisol.
• Liều dùng sẽ được cá nhân hóa tùy theo độ tuổi, cân nặng, mức độ thiếu hụt, tình trạng bệnh đi kèm.
• Trong các trường hợp stress (nhiễm trùng, phẫu thuật, sốt cao), liều cần được tăng tạm thời theo chỉ định.

Điều trị nguyên nhân gốc

Nếu nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận thứ phát là do u tuyến yên, bác sĩ sẽ cân nhắc các phương pháp điều trị như điều trị nội khoa, xạ trị hoặc phẫu thuật tùy theo loại u và mức độ ảnh hưởng đến tuyến yên.

Đối với những trường hợp suy tuyến thượng thận do ngừng corticoid đột ngột, việc điều trị cần tuân thủ nguyên tắc giảm liều từ từ theo phác đồ của bác sĩ. Tuyệt đối không được tự ý ngừng thuốc một cách đột ngột vì điều này có thể gây ra tình trạng suy thượng thận cấp, rất nguy hiểm cho người bệnh.

Theo dõi và chăm sóc lâu dài

Theo dõi và chăm sóc lâu dài là quá trình điều trị suy tuyến thượng thận thứ phát:

• Người bệnh cần tái khám định kỳ, xét nghiệm nồng độ cortisol và ACTH để điều chỉnh liều.
• Luôn mang theo thẻ cảnh báo y tế nếu đang dùng steroid.
• Trong các tình huống nguy cơ như chấn thương, nhiễm trùng nặng, nên chủ động tăng liều theo chỉ dẫn bác sĩ để phòng biến chứng.

Biến chứng và cách phòng ngừa suy tuyến thượng thận thứ phát

Biến chứng

Một số biến chứng khi không được điều trị kịp thời:

• Suy thượng thận cấp là biến chứng nghiêm trọng nhất, có thể dẫn đến tử vong nhanh chóng nếu không xử trí kịp.
• Hạ đường huyết nặng, hạ natri máu.
• Tăng nguy cơ nhiễm trùng, rối loạn ý thức, mất nước, rối loạn điện giải.

Phòng ngừa bệnh hiệu quả

Cần thực hiện các biện pháp phòng ngừa bệnh hiệu quả:

• Không tự ý ngưng corticoid: Phải giảm liều từ từ dưới sự theo dõi của bác sĩ.
• Phát hiện và điều trị sớm các bệnh lý tuyến yên.
• Thăm khám định kỳ nếu có tiền sử dùng corticoid dài ngày hoặc bệnh lý vùng đầu.
• Giáo dục sức khỏe cho người bệnh: Nhận biết các dấu hiệu nguy hiểm, khi nào cần tăng liều hoặc đi khám ngay.

Suy tuyến thượng thận thứ phát là một bệnh lý nội tiết tuy không phổ biến nhưng có thể để lại hậu quả nghiêm trọng nếu bị bỏ sót. Việc hiểu rõ về cơ chế bệnh sinh, nguyên nhân và biểu hiện của bệnh giúp người đọc nhận biết sớm và xử lý đúng cách. Chủ động phòng ngừa và điều trị suy tuyến thượng thận thứ phát là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe lâu dài.