Phù não do độ cao - Hiểm họa chết người khi leo núi ít ai ngờ!

Phù não do độ cao (HACE) là một trong những biến chứng nguy hiểm nhất của hội chứng sốc độ cao. Biến chứng này thường gặp ở những người leo núi có độ cao trên 2.500m. Nếu không được nhận biết và xử trí kịp thời, HACE có thể tiến triển rất nhanh, gây hôn mê và tử vong. Hiểu rõ triệu chứng, nguyên nhân và cách xử lý HACE sẽ giúp những người leo núi chủ động bảo vệ sức khỏe.

Phù não do độ cao là gì?

Phù não có thể xảy ra do nhiều nguyên nhân khác nhau. Trong đó, phù não do độ cao (HACE - High Altitude Cerebral Edema) là tình trạng sưng phù não cấp tính do thiếu oxy nghiêm trọng khi ở độ cao lớn. HACE thường xảy ra ở độ cao trên 2.500 - 3.000m, đặc biệt với những người leo núi quá nhanh mà không có thời gian thích nghi. Theo nghiên cứu của The Journal of High Altitude Medicine (2023), tỷ lệ mắc phù não ở độ cao trên 5.000m có thể lên đến 1%. Nhưng nếu xảy ra, tỷ lệ tử vong có thể lên tới 50% khi không được can thiệp kịp thời.

Khi tiếp xúc với môi trường oxy loãng, não phản ứng bằng cách giữ nước. Khi thiếu oxy kéo dài, hàng rào máu não bị rối loạn, khiến dịch rò rỉ vào mô não, gây sưng phù và tổn thương thần kinh. Nếu không được xử lý sớm, HACE có thể tiến triển nhanh chỉ trong vài giờ, dẫn đến suy hô hấp, rối loạn ý thức và tử vong.

Các triệu chứng của HACE là gì?

Việc nhận biết các triệu chứng sớm của phù não do độ cao có thể giúp ngăn chặn nguy cơ tử vong. Những triệu chứng điển hình thường xuất hiện ở bệnh nhân HACE gồm:

• Người bệnh bị đau đầu dữ dội kéo dài, không thuyên giảm dù đã dùng thuốc giảm đau. Đây là dấu hiệu cho thấy áp lực nội sọ đang tăng cao, do sự tích tụ dịch trong não.
• Người mắc HACE thường gặp mất thăng bằng, đi loạng choạng, khó giữ tư thế, ngay cả khi thực hiện những động tác đơn giản. Nguyên nhân là do vùng tiểu não kiểm soát vận động bị ảnh hưởng.
• Rối loạn ý thức là dấu hiệu cảnh báo HACE đang tiến triển nặng. Người bệnh có thể trở nên lẫn lộn, mất định hướng, quên tên mình hoặc không nhận ra người xung quanh.
• Người bị phù não cũng có thể bị nhìn mờ, nhìn đôi, nói khó, nói lắp hoặc yếu liệt tay chân. Đây là những dấu hiệu cho thấy thần kinh đang bị tổn thương.

Nguyên nhân nào gây ra HACE?

Có thể kể đến những nguyên nhân chính dẫn đến phù não do sốc độ cao như:

• Thiếu oxy: Ở độ cao trên 2.500 - 3.000m, áp suất không khí giảm khiến lượng oxy trong máu suy giảm. Khi thiếu oxy, cơ thể phản ứng bằng cách tăng lưu lượng máu lên não để bù đắp. Tuy nhiên, quá trình này làm tăng tính thấm của thành mạch máu, khiến dịch rò rỉ vào mô não, gây sưng phù và rối loạn chức năng thần kinh.
• Tăng áp lực nội sọ: Khi não thiếu oxy, cơ thể phản ứng bằng cách dãn mạch máu não để tăng cường cung cấp oxy. Tuy nhiên, điều này vô tình gây tăng áp lực nội sọ, chèn ép mô não, ảnh hưởng đến chức năng thần kinh, thị giác và vận động.
• Thích nghi kém khi lên cao quá nhanh: Khi di chuyển lên độ cao quá nhanh, cơ thể chưa kịp tăng sản sinh hồng cầu để vận chuyển oxy hiệu quả hơn dẫn đến thiếu oxy và phù não.

Biến chứng của phù não do độ cao là gì?

HACE không chỉ gây sưng phù não mà còn tổn thương nghiêm trọng đến hệ thần kinh và hô hấp, dẫn đến những hậu quả khó hồi phục. Cụ thể là:

• Khi não thiếu oxy nghiêm trọng, người bệnh có thể nhanh chóng rơi vào hôn mê sâu, mất ý thức hoàn toàn. Theo The Journal of High Altitude Medicine (2023), trên 60% bệnh nhân HACE không được hạ độ cao kịp thời sẽ tiến triển thành hôn mê trong vòng 24 giờ.
• Thiếu oxy cục bộ làm chết tế bào thần kinh, khiến não bị tổn thương không phục hồi. Người bệnh có thể gặp di chứng suốt đời như: Suy giảm trí nhớ, rối loạn vận động, liệt cơ. Theo The Lancet Neurology (2023) chỉ ra rằng 30% bệnh nhân sống sót sau HACE bị di chứng thần kinh vĩnh viễn.
• Khi phù não tiến triển nặng, trung khu hô hấp trong não bị tổn thương nghiêm trọng, có thể dẫn đến ngừng thở đột ngột. Theo thống kê, tỷ lệ tử vong do HACE có thể lên đến 50% nếu không được điều trị kịp thời.

Phù não do độ cao được chẩn đoán như thế nào?

Bác sĩ sẽ chẩn đoán phù não do độ cao bằng các phương pháp như:

• Chẩn đoán lâm sàng dựa vào triệu chứng đặc trưng như: Đau đầu dữ dội, không thuyên giảm, mất thăng bằng, đi loạng choạng, lú lẫn, rối loạn ý thức,...
• Bác sĩ sẽ khai thác lịch sử leo núi hoặc di chuyển đến vùng có độ cao trên 2.500m.
• Trong các trường hợp nghiêm trọng, CT hoặc MRI có thể cho thấy hình ảnh phù nề não lan tỏa, tăng áp lực nội sọ. Đây là bằng chứng quan trọng giúp phân biệt HACE với các tình trạng thần kinh khác.
• Đo nồng độ oxy máu (SpO2) sẽ giúp bác sĩ đánh giá mức độ nguy hiểm, nguy cơ hôn mê và suy hô hấp của người bệnh.

Cách điều trị phù não do độ cao?

Phù não do độ cao là một tình trạng cấp cứu khẩn cấp, có thể gây tử vong nhanh chóng nếu không được xử lý kịp thời. Khi phát hiện triệu chứng, cần thực hiện các biện pháp can thiệp ngay lập tức:

• Ngay khi có dấu hiệu phù não, cần đưa người bệnh xuống độ cao thấp hơn càng nhanh càng tốt. Giảm ít nhất 500 - 1.000m có thể giúp cải thiện lượng oxy trong máu và giảm áp lực lên não. Nếu việc di chuyển xuống thấp gặp khó khăn, túi tăng áp Gamow có thể mô phỏng môi trường áp suất thấp, giúp tăng cường oxy tạm thời.
• Người bệnh cần được thở oxy lưu lượng cao (từ 4 - 6 lít/phút) để đảm bảo oxy máu duy trì ở mức an toàn. Mặt nạ thở chuyên dụng được ưu tiên hơn so với gọng mũi, vì giúp cung cấp oxy hiệu quả hơn.
• Dexamethasone - một loại corticosteroid mạnh thường được chỉ định để giảm sưng phù não và viêm nhiễm. Ngoài ra, bác sĩ có thể xem xét dùng thuốc giãn mạch não hoặc thuốc giảm áp lực nội sọ trong một số trường hợp đặc biệt.
• Người bệnh cần được theo dõi liên tục các dấu hiệu sinh tồn như nhịp thở, nhịp tim, mức độ tỉnh táo. Nếu cần di chuyển, phải sử dụng cáng, hạn chế tối đa việc vận động mạnh để tránh làm tăng áp lực nội sọ.

Phù não do độ cao là tình trạng nguy hiểm, có thể xảy ra ở bất kỳ ai khi leo núi hoặc di chuyển tới vùng có độ cao trên 2.500m. Nhận biết sớm triệu chứng và xử lý kịp thời sẽ góp phần bảo vệ tính mạng người bệnh. Chuẩn bị tốt về thể lực, kiến thức và mang theo đầy đủ trang thiết bị cấp cứu khi leo núi là điều kiện cần để hạn chế nguy cơ mắc HACE.