Phù phổi do độ cao: Triệu chứng, nguyên nhân, cách điều trị và phòng ngừa

Phù phổi do độ cao (HAPE) là tình trạng cấp cứu nguy hiểm, thường gặp khi leo núi hoặc di chuyển nhanh tới vùng cao trên 2.500m. Khi phổi bị tích tụ dịch do áp lực mạch máu tăng cao, người bệnh sẽ gặp khó khăn nghiêm trọng về hô hấp. Nếu không can thiệp kịp thời, phù phổi có thể nhanh chóng tiến triển thành suy hô hấp và tử vong. Việc hiểu rõ các dấu hiệu cảnh báo, nguyên nhân phù phổi do độ cao sẽ giúp giảm thiểu rủi ro khi di chuyển tới vùng cao.

Phù phổi do độ cao là gì?

Phù phổi do độ cao (HAPE - High Altitude Pulmonary Edema) là một biến chứng nguy hiểm xảy ra khi cơ thể không thích nghi kịp với môi trường oxy loãng ở độ cao lớn. Theo nghiên cứu của Wilderness & Environmental Medicine (2023), tỷ lệ mắc HAPE ở độ cao trên 4.000m có thể lên đến 5 - 15% ở những người không quen với môi trường này.

Phù phổi do độ cao có cơ chế khác biệt so với các dạng phù phổi do bệnh lý tim mạch hoặc tổn thương phổi khác. HAPE xuất phát từ việc giảm áp suất khí quyển gây co mạch phổi, làm tăng áp lực trong mao mạch phổi, dẫn đến rò rỉ dịch vào phế nang.

Phù phổi do suy tim xảy ra khi áp lực tĩnh mạch phổi tăng cao, dẫn đến dịch tràn vào phổi. Ngoài ra, viêm phổi, hít phải chất độc, hoặc tổn thương phổi cấp tính cũng có thể gây phù phổi do phá vỡ hàng rào bảo vệ mao mạch - phế nang.

Các triệu chứng của phù phổi do độ cao

Ban đầu, các triệu chứng của HAPE có thể nhẹ nhưng nhanh chóng trở nên nghiêm trọng. Nhận biết sớm dấu hiệu giúp tăng cơ hội cứu sống người bệnh. Dưới đây là những triệu chứng phù phổi do độ cao điển hình nhất:

• Triệu chứng đầu tiên thường gặp là khó thở tăng dần, ngay cả khi nghỉ ngơi. Người mắc có thể cảm thấy thiếu oxy, hít thở gấp, đau tức ngực và cảm giác nặng ngực như bị đè nén.
• Triệu chứng ho khan xuất hiện sớm, sau đó tiến triển thành ho ra bọt hồng hoặc máu, dấu hiệu cho thấy dịch đã tràn vào phổi.
• Thiếu oxy kéo dài khiến môi, đầu ngón tay và ngón chân tím tái – dấu hiệu cảnh báo suy hô hấp nghiêm trọng.
• Người bệnh trở nên mệt mỏi, lừ đừ, mất sức và có thể xuất hiện cảm giác ngạt thở, lú lẫn.

Biến chứng của phù phổi do độ cao

Biến chứng của HAPE không chỉ ảnh hưởng đến phổi mà còn gây tổn thương nghiêm trọng đến nhiều cơ quan khác. Nguy hiểm nhất là biến chứng suy hô hấp cấp. Khi dịch tràn vào phổi, các phế nang bị lấp đầy, cản trở quá trình trao đổi oxy. Lượng oxy trong máu giảm nghiêm trọng, khiến người bệnh khó thở dữ dội, tím tái, mất ý thức.

Não, tim, gan, thận đều phụ thuộc vào oxy để duy trì chức năng. Thiếu oxy kéo dài do HAPE có thể dẫn đến suy đa cơ quan. Khi oxy máu giảm xuống mức nguy hiểm, bệnh nhân có thể hôn mê, rối loạn nhịp tim, suy gan, suy thận cấp.

Một nghiên cứu từ The Lancet Respiratory Medicine (2023) cho thấy, 40% bệnh nhân HAPE không được hạ độ cao hoặc cung cấp oxy kịp thời đã tử vong trong vòng 24 giờ.

Nguyên nhân gây phù phổi do độ cao

Phù phổi do độ cao chủ yếu xuất phát từ rối loạn cơ chế điều hòa oxy và tuần hoàn phổi. Nguyên nhân đầu tiên là thiếu oxy ở độ cao lớn. Khi lên cao trên 2.500 - 3.000m, không khí loãng làm giảm nồng độ oxy trong máu. Điều này khiến phổi tăng co thắt mạch máu để cố gắng duy trì oxy. Tuy nhiên, phản ứng co mạch không đồng đều lại dẫn đến tăng áp lực mao mạch phổi. Từ đó gây dồn máu cục bộ và làm dịch rò rỉ vào phế nang.

Một yếu tố quan trọng khác là tốc độ leo núi. Nếu leo quá nhanh, cơ thể chưa kịp điều chỉnh để thích nghi sẽ dễ rơi vào tình trạng sốc độ cao, làm tăng nguy cơ phù phổi. Nghiên cứu của Journal of High Altitude Medicine (2023) cho thấy, hơn 60% trường hợp HAPE xảy ra khi leo núi trên 3.500m mà không có giai đoạn thích nghi trước.

Ngoài ra, cơ địa nhạy cảm hoặc tiền sử bệnh hô hấp cũng là yếu tố nguy cơ. Những người mắc bệnh phổi mạn tính, hen suyễn hoặc có tiền sử HAPE dễ bị tổn thương hơn khi tiếp xúc với áp suất oxy thấp.

Cách chẩn đoán và điều trị phù phổi do độ cao

Chẩn đoán phù phổi do độ cao cần dựa vào triệu chứng lâm sàng, tiền sử di chuyển và các xét nghiệm cận lâm sàng. Khi đo SpO2 cho người bệnh, chỉ số thường giảm dưới 90% cả trong trạng thái nghỉ ngơi. Nghe phổi bệnh nhân có thể phát hiện tiếng ran ẩm, ran nổ ở hai đáy phổi. Chụp X-quang ngực cho thấy hình ảnh mờ lan tỏa ở hai phổi. Dưới đây là những biện pháp điều trị HAPE hiệu quả:

• Khi có dấu hiệu HAPE, bệnh nhân cần được đưa xuống độ cao thấp hơn ít nhất 500 - 1.000m ngay lập tức. Nếu chưa thể hạ độ cao ngay, túi tăng áp (Gamow bag) có thể tạo môi trường giả lập áp suất thấp hơn, giúp cải thiện oxy máu tạm thời.
• Bệnh nhân cần được cung cấp oxy y tế để tăng cường oxy máu. Việc thở oxy qua mặt nạ chuyên dụng sẽ giúp cải thiện nhanh chóng tình trạng thiếu oxy. Nghiên cứu từ The Lancet Respiratory Medicine (2022) cho thấy, thở oxy giúp giảm 50% nguy cơ tử vong do HAPE nếu được áp dụng kịp thời.
• Thuốc giãn mạch phổi Nifedipine có thể được bác sĩ chỉ định để giảm áp lực trong mao mạch phổi, hạn chế tình trạng dịch rò rỉ vào phế nang. Một số trường hợp có thể dùng thuốc lợi tiểu để giảm phù nề, nhưng cần có sự hướng dẫn của bác sĩ để tránh mất nước quá mức.
• Bệnh nhân cần được theo dõi liên tục nhịp thở, mạch và SpO2. Nếu suy hô hấp tiến triển nặng, có thể cần đặt nội khí quản, thở máy hoặc chuyển đến cơ sở y tế gần nhất để cấp cứu kịp thời.

Để phòng ngừa phù phổi do độ cao, khi tham gia leo núi, chúng ta cần tăng độ cao từ từ, cho cơ thể thời gian thích nghi. Nếu có kế hoạch di chuyển lên độ cao trên 3.000m, bạn hãy dành 1 - 2 ngày nghỉ ngơi ở độ cao trung gian trước khi tiếp tục. Trước chuyến đi, hãy tăng cường tập luyện tim mạch và hô hấp bằng chạy bộ, bơi lội. Đặc biệt, bạn cần mang theo thiết bị đo SpO2 để theo dõi độ bão hòa oxy máu. Nếu SpO2 giảm dưới 90%, cần hạ độ cao ngay lập tức. Chuẩn bị tốt về sức khỏe và có kế hoạch leo núi khoa học sẽ giúp bạn chinh phục những đỉnh cao an toàn.