Giun đầu gai là gì? Những vấn đề cần biết về giun đầu gai

Giun đầu gai là gì?

Giun đầu gai (Gnathostoma spp) là một ký sinh trùng gây bệnh ở người được thấy chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Được gọi là giun đầu gai vì nó là dạng giun tròn và có gai trên đầu. Ấu trùng giun đầu gai có thể được tìm thấy trong các nguồn thực phẩm giàu protein sống hoặc nấu chưa chín (ví dụ: Cá nước ngọt, gà, ốc, rắn, ếch, lợn) hoặc trong nước bị ô nhiễm.

Trong một số trường hợp hiếm hoi, ấu trùng có thể xâm nhập trực tiếp vào da người khi tiếp xúc với nguồn thực phẩm hoặc nước ngọt bị ô nhiễm. Đây là bệnh lưu hành ở những khu vực người dân ăn cá nước ngọt hoặc động vật có vỏ tươi sống như Thái Lan và các khu vực khác ở Đông Nam Á, Nhật Bản và ngày càng tăng ở Mỹ Latinh.

Có ít nhất 5 loài giun đầu gai gây bệnh ở người (G. spinigerum, G. hispidum, G. doloresi, G. nipponicum và G. binucleatum) và loài Gnathostoma spinigerum là loại giun đầu gai gây bệnh phổ biến ở Việt Nam. 

Những triệu chứng của giun đầu gai

Bộ ba kinh điển gồm các khối u di cư từng đợt, tăng bạch cầu ái toan và tiền sử du lịch đến Đông Nam Á hoặc các khu vực lưu hành bệnh khác. Bệnh nội tạng nghiêm trọng hơn các biểu hiện ở da.

Các đặc điểm lâm sàng có thể được chia thành các triệu chứng tức thời, triệu chứng ở da và triệu chứng nội tạng. Trong vòng 24 đến 48 giờ sau khi nuốt phải sinh vật Gnathostoma, bệnh nhân có thể xuất hiện các dấu hiệu và triệu chứng không đặc hiệu như:

• Sốt.
• Nổi mề đay.
• Chán ăn.
• Buồn nôn, nôn mửa.
• Tiêu chảy.
• Đau vùng thượng vị hoặc hạ sườn phải.

Những triệu chứng này xảy ra khi ấu trùng bong ra và di chuyển qua dạ dày, thành ruột và gan và có thể kéo dài từ 2 đến 3 tuần. Tăng bạch cầu ái toan rõ rệt (>50% tổng số bạch cầu) thường phát triển cùng với sự xâm nhập của ấu trùng vào thành đường tiêu hóa.

Phần lớn các trường hợp nhiễm trùng chỉ xuất hiện các triệu chứng ngoài da (trong vòng 3 đến 4 tuần sau khi ăn phải ấu trùng) và các triệu chứng này có xu hướng xuất hiện từng đợt như:

• Vết rộp hình giun ngoằn ngoèo trên da.
• Ngứa hay sưng tấy.

Khi giai đoạn mãn tính bắt đầu và ấu trùng xâm nhập vào các mô dưới da, bạch cầu ái toan và các đặc điểm toàn thân thường giảm dần. Sau đó, ấu trùng di chuyển đến da qua mô dưới da và từ đây có thể xâm nhập vào các mô và nội tạng (phổi, mắt, tai, hệ thống tiêu hóa và sinh dục, hệ thần kinh trung ương):

• Phổi: Áp xe phổi, tràn dịch màng phổi, tràn khí màng phổi, khó thở, đau ngực, ho máu, ho khan,...
• Mắt: Giảm thị lực, viêm kết mạc mắt,...
• Tai: Nghe kém, đau tai,...
• Tiêu hóa: Xuất huyết tiêu hóa, buồn nôn, nôn, đau thượng vị, đau hạ sườn,...
• Tiết niệu: Nhiễm trùng tiết niệu, tiểu máu,...
• Hệ thần kinh trung ương: Viêm não, áp xe não, đau đầu,...

Tác động của giun đầu gai đối với sức khỏe

Các triệu chứng trên gây khó chịu cho người mắc bệnh, các triệu chứng nội tạng thường nặng nề như: Xuất huyết tiêu hóa, áp xe phổi, nhiễm trùng đường tiết niệu,...

Biến chứng có thể gặp khi mắc giun đầu gai

Trong trường hợp Giun đầu gai ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương (CNS) có thể gây viêm não, xuất huyết não,... thậm chí tử vong.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Khi có bất kỳ triệu chứng nào kẻ trên hay bất kỳ thắc mắc nào về bệnh giun đầu gai, bạn có để đến cơ sở y tế gần nhất để được tư vấn và kiểm tra.

Nguyên nhân gây giun đầu gai

Con người là vật chủ tình cờ trong đó ký sinh trùng không đạt đến độ trưởng thành về mặt sinh dục. Vật chủ chính của giun đầu gai là chó, mèo,… và có thể cả các động vật có vú ăn cá khác, nơi giun trưởng thành sống cuộn tròn trong thành dạ dày, tạo ra một khối giống như khối u. Ở vật chủ cuối cùng, giun trưởng thành (dài từ 13 đến 55mm) phóng trứng vào dạ dày rồi thải ra ngoài theo phân.

Chúng tạo phôi trong nước ngọt và giải phóng ấu trùng giai đoạn đầu sau khoảng 7 ngày, sau đó chúng được vật chủ trung gian đầu tiên (bọ chét nước hoặc chân chèo - sinh vật Cyclops) ăn vào, nơi chúng phát triển thành ấu trùng giai đoạn hai.

Khi các sinh vật Cyclops bị nhiễm bệnh được vật chủ trung gian thứ hai (cá, lươn, ếch, chim và bò sát ăn vào), ấu trùng giai đoạn hai được giải phóng trong ruột và phát triển thành ấu trùng giai đoạn ba.

Chúng di chuyển qua các mô và bám vào cơ của vật chủ và tồn tại dưới dạng ấu trùng truyền nhiễm. Khi bị vật chủ bị ăn thịt (chẳng hạn như mèo và chó) ấu trùng sẽ được giải phóng một lần nữa trong đường tiêu hóa, từ đó chúng di chuyển đến gan và khoang bụng. Sau khoảng 4 tuần, chúng quay trở lại dạ dày và xâm lấn thành dạ dày hình thành các khối nhỏ. Tại đây chúng phát triển thành con trưởng thành để hoàn thành vòng đời, thường trong vòng khoảng 6 tháng. 

Con người thường bị nhiễm ấu trùng giai đoạn ba của Gnathostoma spp. bằng cách ăn cá nước ngọt sống hoặc nấu chưa chín kỹ hoặc các vật chủ trung gian khác như rắn, ếch và gà. Tuy nhiên, uống nước có chứa động vật giáp xác bị nhiễm bệnh cũng có thể gây ra bệnh.

Những ai có nguy cơ mắc phải giun đầu gai?

Ai cũng có nguy cơ mắc bệnh giun đầu gai bất kể giới tính, độ tuổi cũng như chủng tộc và dễ mắc lại nếu sống trong vùng dịch tễ.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải giun đầu gai

Những yếu tố góp phần làm tăng nguy cơ mắc bệnh giun đầu gai là:

• Sống khu vực Đông Nam Á.
• Có văn hóa ăn thực phẩm tươi sống.
• Du lịch đến nơi dịch tễ của giun đầu gai.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán giun đầu gai

Bệnh giun đầu gai được chẩn đoán chủ yếu dựa vào các yếu tố sau:

• Tiền căn: Bệnh nhân nên được hỏi về tiền sử gần đây ăn cá nước ngọt, lươn, ếch, chim hoặc bò sát chưa nấu chín hoặc sống ở khu vực dịch tễ của ký sinh trùng hay du lịch đến vùng dịch tễ của bệnh.
• Triệu chứng lâm sàng: Chẩn đoán nên được xem xét ở người có vết sưng tấy dưới da và di chuyển khắp cơ thể và các triệu chứng không đặc hiệu khác như ngứa, nổi mề đay,...
• Xét nghiệm máu: Sự gia tăng nồng độ bạch cầu ái toan trong máu.
• Xét nghiệm ELISA: Phát hiện kháng thể IgM/IgG kháng ấu trùng Gnathostoma spp.
• Xét nghiệm mô học: Soi tìm thấy ấu trùng trong mô, vết loét.
• Soi phân: Soi trực tiếp tìm ấu trùng giun đầu gai trong phân.

Các hình ảnh học như Xquang, CT scan, MRI,... có thể cho thấy tổn thương tương ứng với triệu chứng lâm sàng.

Phương pháp điều trị giun đầu gai

Có 2 loại thuốc chống ký sinh trùng đã được sử dụng thành công ở những bệnh nhân mắc bệnh giun đầu gai ảnh hưởng đến da là albendazole và ivermectin. Trong đó liều lượng thuốc albendazole, ivermectin tính theo cân nặng và mức độ nhiễm giun đồng thời cũng khác nhau giữa trẻ em và người lớn. Thời điểm uống thuốc trong ngày và thời gian sử dụng kéo dài tùy chu kỳ phát triển của giun. Các loại thuốc này cũng được dùng thận trọng cho người suy gan, suy thận, phụ nữ mang thai hay người lái tàu xe,.... Vì thế cần tuân thủ theo hướng dẫn của bác sĩ để điều trị hiệu quả và an toàn.

Các thuốc điều trị triệu chứng cũng có thể được chỉ định như kháng histamin, NSAIDS, Corticosteroids,... đóng vai trò quan trọng trong điều trị với tác dụng kháng viêm, chống dị ứng trong giảm các triệu chứng như mề đay, đau, ngứa, ban đỏ,….

Có thể sử dụng phẫu thuật, chích ổ áp xe và lấy ấu trùng giun.

Trong thể mắt và thể thần kinh cần hướng dẫn bệnh nhân đi khám chuyên khoa phù hợp để có hướng điều trị phối hợp thích hợp.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến giun đầu gai

Tạo thói quen xổ giun định kỳ, ăn chín uống sôi và đến khám bác sĩ ngay khi có dấu hiệu nghi ngờ nhiễm giun để được điều trị sớm.

Sau điều trị người mắc giun đầu gai cần theo dõi, tái khám trong vòng 6 tháng (tại các thời điểm 1 – 3 – 6 tháng sau lần điều trị đầu tiên) đề phòng hiện tượng tái phát.

Phương pháp phòng ngừa giun đầu gai hiệu quả

Để ngăn ngừa giun đầu gai lây bệnh, ta có thể thực hiện một số biện pháp sau đây:

• Giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng về các ký sinh trùng gây bệnh để thay đổi thói quen ăn uống thức ăn chưa được nấu chín.
• Nấu chín kỹ là cách tốt nhất để đảm bảo tiêu diệt ấu trùng.
• Không sử dụng nguồn nước tự nhiên.
• Xổ giun định kỳ.
• Rửa tay bằng xà phòng sau khi đi vệ sinh.