Lỵ trực khuẩn và những điều cần biết

Lỵ trực khuẩn là gì?

Lỵ trực khuẩn là một bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa. Nó gây ra bởi một nhóm vi khuẩn có tên là Shigella. Vi khuẩn Shigella lây lan qua nước và thực phẩm bị ô nhiễm hoặc qua tiếp xúc với phân bị ô nhiễm. Vi khuẩn giải phóng độc tố gây kích ứng ruột, gây ra triệu chứng chính của bệnh là tiêu chảy. Các triệu chứng có thể từ nhẹ đến đe dọa tính mạng. Bạn có thể bị lỵ trực khuẩn nhẹ và thậm chí không nhận ra.

Trẻ nhỏ có nhiều khả năng mắc lỵ trực khuẩn hơn trẻ lớn và người lớn. Điều này có thể là do trẻ nhỏ thường xuyên đưa ngón tay vào miệng và dễ nuốt phải vi khuẩn hơn. Số lần thay tã nhiều ở các trung tâm chăm sóc trẻ cũng có thể làm tăng mức độ lây nhiễm ở nhóm tuổi này.

Nhiễm trùng do vi khuẩn dẫn đến bệnh lỵ trực khuẩn rất dễ lây lan, vì vậy điều cần thiết là phải duy trì vệ sinh thật tốt.

Những dấu hiệu và triệu chứng của bệnh lỵ trực khuẩn

Các dấu hiệu và triệu chứng của Lỵ trực khuẩn thường bắt đầu một hoặc hai ngày sau khi tiếp xúc với vi khuẩn Shigella. Nhưng có thể mất đến một tuần để phát triển. Các dấu hiệu và triệu chứng có thể bao gồm:

• Tiêu chảy (thường có máu hoặc chất nhầy);
• Đau bụng quặn từng cơn dọc theo khung đại tràng;
• Sốt cao, người mệt mỏi;
• Đau nhức cơ toàn thân;
• Buồn nôn hoặc nôn mửa.

Các triệu chứng thường kéo dài khoảng năm đến bảy ngày cũng có thể kéo dài hơn. Trong một số trường hợp, có thể phải mất vài tháng thì thói quen đại tiện (ví dụ như tần suất đi đại tiện và độ đặc của phân) mới hoàn toàn bình thường.

Một số người không có triệu chứng sau khi mắc lỵ trực khuẩn. Tuy nhiên, phân của người bệnh vẫn có thể lây nhiễm trong vài tuần.

Biến chứng có thể gặp khi mắc lỵ trực khuẩn

Các biến chứng có thể gặp khi mắc lỵ trực khuẩn bao gồm:

• Mất nước: Tiêu chảy liên tục có thể gây mất nước. Các dấu hiệu và triệu chứng bao gồm choáng váng, chóng mặt, khô mắt ở trẻ em, mắt trũng và tã khô. Mất nước nghiêm trọng có thể dẫn đến sốc và tử vong.
• Viêm khớp phản ứng: Người bị nhiễm một số loại Shigella phổ biến nhất là Shigella flexneri sẽ bị viêm khớp phản ứng sau khi nhiễm trùng, có thể gây đau khớp, kích ứng mắt và đi tiểu đau. 
• Nhiễm trùng máu: Nhiễm trùng máu thường gặp nhất ở những bệnh nhân có hệ miễn dịch yếu chẳng hạn như những người nhiễm HIV, đái tháo đường, ung thư hoặc suy dinh dưỡng nặng và thường gặp hơn ở trẻ em. Bệnh nhân nhiễm Shigella bị nhiễm trùng máu có nguy cơ tử vong cao hơn so với những người không bị nhiễm trùng máu.
• Co giật: Các cơn co giật toàn thân ở trẻ nhỏ bị lỵ trực khuẩn, nhưng thường tự khỏi mà không cần điều trị. 
• Hội chứng tán huyết urê máu cao (HUS): Là một biến chứng hiếm gặp của nhiễm trùng Shigella cũng thường xảy ra nhất ở trẻ em. 
• Sa trực tràng: Trong tình trạng này, căng thẳng khi đi tiêu hoặc viêm ruột già có thể khiến màng nhầy hoặc niêm mạc trực tràng di chuyển ra ngoài qua hậu môn.
• Phình đại tràng nhiễm độc: Biến chứng hiếm gặp này xảy ra khi đại tràng của bạn bị tê liệt, khiến bạn không thể đi tiêu hoặc thải khí. Các dấu hiệu và triệu chứng bao gồm đau và sưng dạ dày, sốt và suy nhược. Nếu bạn không được điều trị chứng phình đại tràng nhiễm độc, đại tràng của bạn có thể bị vỡ, gây viêm phúc mạc, một bệnh nhiễm trùng đe dọa tính mạng cần phải phẫu thuật khẩn cấp.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Những người bị tiêu chảy nên liên hệ với bác sĩ nếu có bất kỳ triệu chứng nào sau đây:

• Sốt;
• Tiêu chảy nhầy máu hoặc kéo dài;
• Đau bụng từng cơn hoặc đau bụng dữ dội;
• Có dấu hiệu mất nước.

Người có sức khỏe kém hoặc hệ thống miễn dịch bị suy yếu do bệnh (chẳng hạn như HIV) hoặc do các phương pháp điều trị y tế (chẳng hạn như hóa trị liệu cho bệnh ung thư) có nhiều khả năng bị bệnh trong thời gian dài hơn. Liên hệ với bác sĩ nếu thuộc một trong những nhóm này và có các triệu chứng kể trên.

Nguyên nhân dẫn đến nhiễm lỵ trực khuẩn

Nguyên nhân

Lỵ trực khuẩn là một bệnh truyền qua đường tiêu hóa do Shigella gây ra. Shigella là trực khuẩn gram âm, không di động, kỵ khí, không sinh bào tử. Nó có 4 loại huyết thanh:

• Loại huyết thanh A: Shigella dysenteriae (12 loại huyết thanh).
• Loại huyết thanh B: Shigella flexneri (6 loại huyết thanh).
• Loại huyết thanh C: Shigella boydii (23 loại huyết thanh).
• Loại huyết thanh D: Shigella sonnei (1 loại huyết thanh).

Shigella sonnei gây bệnh nhẹ có thể chỉ giới hạn ở tiêu chảy phân nước trong khi Shigella flexneri và Shigella dysenteriae gây bệnh kiết lỵ kèm theo tiêu chảy ra máu.

Đường lây truyền

Con đường lây truyền bệnh lỵ trực khuẩn chủ yếu là qua đường phân miệng, qua nước hoặc qua thực phẩm. Tuy nhiên, bệnh cũng có thể lây truyền qua đường tình dục, đặc biệt ở nam giới có quan hệ tình dục đồng giới hoặc qua ruồi. Con người là ký chủ tự nhiên duy nhất của Shigella.

Mọi người có thể bị nhiễm Shigella bằng cách:

• Nhiễm vi trùng Shigella trên tay và sau đó chạm vào thức ăn hoặc miệng. Điều này có thể xảy ra sau khi thay tã cho trẻ ốm hoặc chăm sóc người bệnh. Hay chạm vào các bề mặt bị nhiễm vi trùng từ phân của người bệnh. Các bề mặt bao gồm thùng tã, bàn thay đồ, đồ đạc trong phòng tắm và đồ chơi.
• Ăn thức ăn nhiễm Shigella: Thức ăn được chuẩn bị bởi người bị nhiễm Shigella. Thực phẩm được tiêu thụ ở dạng sống có nhiều khả năng bị nhiễm vi trùng Shigella hơn. Vi trùng Shigella cũng có thể xâm nhập vào trái cây và rau quả nếu cánh đồng trồng chúng bị nhiễm phân có chứa mầm bệnh.
• Uống phải nước ở nơi công cộng (ví dụ: Nước hồ hoặc nước sông) trong khi bơi hoặc uống nước bị nhiễm phân có chứa mầm bệnh.
• Tiếp xúc với phân khi quan hệ tình dục với người đang hoặc gần đây bị tiêu chảy.

Những ai có nguy cơ mắc lỵ trực khuẩn?

Mọi người ở mọi lứa tuổi đều có thể mắc bệnh. Tuy nhiên một số đối tượng có nguy cơ mắc lỵ trực khuẩn cao hơn như:

• Độ tuổi: Trẻ em dưới 5 tuổi có nhiều khả năng mắc lỵ trực khuẩn nhất. Nhiều đợt bùng phát xảy ra ở các cơ sở chăm sóc và giáo dục mầm non và trường học.
• Khách du lịch: Đến những nơi mà nước và thực phẩm có thể không an toàn và điều kiện vệ sinh kém có nhiều khả năng bị nhiễm Shigella hơn.
• Giới tính: Người đồng tính nam, song tính và những người đàn ông khác có quan hệ tình dục đồng giới nằm trong nhóm có nguy cơ nhiễm Shigella cao. Shigella có thể truyền từ phân hoặc ngón tay bẩn của người này sang miệng của người khác, kể cả khi quan hệ tình dục.
• Bệnh lý: Những người có hệ thống miễn dịch suy yếu do bệnh tật hoặc tình trạng bệnh lý (chẳng hạn như HIV) hoặc do điều trị y tế (chẳng hạn như hóa trị ung thư) có thể mắc bệnh nghiêm trọng hơn.
• Khác: Những người đang trong tình trạng vô gia cư có nguy cơ cao nhiễm Shigella khi bệnh Shigella lây lan trong cộng đồng.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc lỵ trực khuẩn

Các yếu tố nguy cơ có thể góp phần gây ra lỵ trực khuẩn bao gồm:

• Sống trong nhà tập thể hoặc tham gia các hoạt động tập thể. Tiếp xúc gần gũi với người khác làm lây lan vi khuẩn từ người này sang người khác. Dịch Shigella bùng phát phổ biến hơn ở các trung tâm chăm sóc trẻ em, bể bơi cộng đồng, viện dưỡng lão, nhà tù và doanh trại quân đội.
• Sống hoặc đi du lịch ở những vùng thiếu vệ sinh. Những người sống hoặc đi du lịch ở các nước đang phát triển có nhiều khả năng bị nhiễm vi khuẩn Shigella hơn.
• Quan hệ tình dục đồng giới. Nam giới quan hệ tình dục đồng giới có nguy cơ nhiễm shigella cao hơn do tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp bằng miệng hậu môn trong khi hoạt động tình dục.
• Những người có hệ thống miễn dịch bị suy yếu do bệnh tật hoặc do điều trị y tế có thể mắc bệnh nghiêm trọng hơn.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán lỵ trực khuẩn

Lỵ trực khuẩn được chẩn đoán dựa trên sự kết hợp về triệu chứng lâm sàng, khám thực thể và xét nghiệm cận lâm sàng

Triệu chứng lâm sàng

Các triệu chứng lâm sàng của bệnh bao gồm sốt, buồn nôn, nôn, chán ăn, tiêu chảy nhầy máu và mót rặn. Các triệu chứng hiếm gặp nhưng nghiêm trọng bao gồm mê sảng, bệnh não, vô niệu, co giật, màng não và hôn mê.

Khám thực thể

• Các dấu hiệu sinh tồn có thể biểu hiện sốt, tim đập nhanh, thở nhanh và hạ huyết áp.
• Khám bụng có thể cho thấy bụng chướng với nhu động ruột tăng.
• Đau có thể xuất hiện đặc biệt ở vùng bụng dưới do sự liên quan của đại tràng sigma và trực tràng.

Cận lâm sàng

Ngoài ra, một số xét nghiệm cận lâm sàng thường được sử dụng kết hợp để chẩn đoán Lỵ trực khuẩn như:

• Xét nghiệm phân: Soi phân cho thấy trong phân có bạch cầu và hồng cầu. Nuôi cấy phân để định danh vi khuẩn cho kết quả tốt hơn nuôi cấy phết trực tràng.
• Công thức máu: Tăng bạch cầu với tỷ lệ bạch cầu trung tính chiếm ưu thế. Thiếu máu và giảm tiểu cầu cũng có thể xuất hiện.
• Soi trực tràng: Hình ảnh tổn thương là viêm lan tỏa cấp tính niêm mạc, có nhiều vết loét cạn, cần lấy chất nhầy tại chỗ để cấy tìm vi khuẩn.
• Xét nghiệm chức năng gan: Có thể tăng bilirubin nhẹ ở bệnh nặng.
• Chức năng thận: BUN và creatinin tăng cao có thể xuất hiện ở bệnh nhân mất nước hoặc bệnh nhân rất trẻ và già.
• Các dấu hiệu viêm: Có thể tăng cao như xét nghiệm tốc độ lắng hồng cầu (ESR) và xét nghiệm Protein phản ứng C (CRP).
• Cấy máu: Có thể dương tính trong những trường hợp phức tạp và phổ biến ở trẻ em hơn người lớn. Nhiễm khuẩn huyết thường liên quan đến tỷ lệ tử vong tăng lên.
• Alpha-1 antitrypsin trong phân: Cao trong giai đoạn cấp tính của bệnh nhiễm khuẩn shigella và vẫn cao ở những bệnh nhân điều trị nội khoa thất bại.
• ELISA và phản ứng chuỗi Polymerase: Có thể được yêu cầu ở một số ít bệnh nhân. ELISA thường phát hiện độc tố S. dysenteriae trong phân và PCR có thể được sử dụng để xác định các gen độc lực của Shigella.

Điều trị lỵ trực khuẩn

Nguyên tắc điều trị chính của bệnh lỵ trực khuẩn bao gồm bù nước điện giải, kháng sinh và điều trị triệu chứng của người bệnh.

Bù nước và điện giải

Đánh giá mức độ mất nước để chọn phương pháp bù dịch:

• Khi chưa có dấu hiệu mất nước, nước uống có thể đủ để chống lại tác động mất nước của bệnh tiêu chảy.
• Ở mức độ mất nước nhẹ, không nôn ói: Có thể dùng dung dịch bù nước đường uống, chẳng hạn như Oresol hay Pedialyte.
• Nếu mất nước ở mức độ trung bình hoặc nặng cần được bù dịch qua đường truyền tĩnh mạch. Cần xét nghiệm điện giải đồ để chọn dung dịch bù điện giải phù hợp.

Kháng sinh

Phác đồ kháng sinh được sử dụng để điều trị có thể được chia thành hai nhóm dựa trên độ tuổi. Việc kiểm tra độ nhạy cảm với kháng sinh rất được khuyến khích vì tình trạng kháng thuốc là phổ biến và có thể khác nhau tùy theo vùng.

Nếu vi khuẩn không kháng thuốc có thể dùng:

• Ampicillin;
• Trimethoprim - sulfamethoxazole.

Nếu vi khuẩn kháng thuốc có thể dùng:

• Ciprofloxacin;
• Pefloxacin;
• Ofloxacin;
• Levofloxacin.

Điều trị triệu chứng

• Hạ sốt: Dùng các biện pháp hạ nhiệt như lau mát, hoặc dùng Paracetamol để hạ sốt.
• Các thuốc chống nhu động ruột như Loperamid, Paregoric hoặc Diphenoxylate không được khuyến cáo cho bệnh nhân nhiễm Shigella vì chúng có thể kéo dài thời gian nhiễm trùng và làm tăng sự phát tán của sinh vật.

Những thói quen sinh hoạt giúp hạn chế diễn tiến của lỵ trực khuẩn

Chế độ sinh hoạt:

Xây dựng chế độ sinh hoạt lành mạnh:

• Tuân thủ theo hướng dẫn của bác sĩ trong suốt quá trình điều trị.
• Rửa tay thường xuyên, đặc biệt trước khi ăn hoặc chuẩn bị thức ăn và sau khi đi vệ sinh hoặc thay tã.
• Không chuẩn bị thức ăn nếu bạn bị bệnh hoặc chia sẻ thức ăn với bất kỳ ai.
• Không đi bơi khi đang mắc bệnh hoặc mới vừa khỏi bệnh.
• Không quan hệ tình dục trong ít nhất hai tuần sau khi bạn không còn bị tiêu chảy nữa.
• Không hút thuốc lá, sử dụng rượu bia.
• Luyện tập thể dục thể thao đều đặn phù hợp với cơ thể.
• Uống nhiều nước trong ngày.
• Nghỉ ngơi phù hợp, tránh thức khuya, giảm stress, giữ tinh thần thoải mái.

Chế độ dinh dưỡng:

Xây dựng chế độ ăn cho người đang mắc Lỵ trực trùng nên:

• Nên nấu thức ăn chín kỹ, mềm và loãng hơn, ăn khi thức ăn còn nóng.
• Chế độ ăn từ lỏng chuyển sang đặc dần: Thời gian đầu nên ăn thức ăn lỏng dễ tiêu như cháo, súp. Sau đó chuyển từ từ sang ngũ cốc, khoai lang nghiền hay thịt nạc băm rồi dần dần chuyển về chế độ ăn bình thường.
• Nên ăn các thực phẩm chứa nhiều nước và điện giải như nước khoáng, nước gạo rang, nước ép rau củ quả,…
• Nên ăn các loại thực phẩm tốt cho người bị tiêu chảy như khoai tây, thịt gà nạc, thịt lợn nạc, cà rốt, táo, cam, chuối.
• Không ăn các loại thức ăn lên men hoặc khó tiêu như đồ chua, trứng, sữa, thịt mỡ, hải sản, đồ sống, rau nhiều xơ,…
• Không ăn các thực phẩm đóng hộp, chế biến sẵn, thức ăn nhanh chứa nhiều dầu mỡ.

Phương pháp phòng ngừa lỵ trực khuẩn

Không có vắc xin để ngăn ngừa bệnh lỵ trực khuẩn. Tuy nhiên, bệnh có thể được hạn chế bằng cách thực hiện một số biện pháp phòng ngừa sau:

• Rửa tay thường xuyên và cẩn thận bằng nước và xà phòng.
• Việc rửa tay có giám sát đối với trẻ em tại các trung tâm giữ trẻ và nhà có trẻ em chưa được huấn luyện đi vệ sinh đầy đủ.
• Người mắc bệnh Lỵ trực khuẩn không nên chế biến thức ăn và nước uống cho người khác.
• Ở trẻ mặc tã và mắc bệnh cần thận trọng trong việc xử lý và vứt bỏ tã.
• Chỉ uống nước đun sôi hoặc nước đã qua xử lý và tránh ăn thực phẩm sống chưa qua xử lý từ người bán.
• Khi đi du lịch quốc tế, hãy tuân thủ thói quen ăn uống an toàn và rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và nước.
• Tránh quan hệ tình dục với bệnh nhân đang bị tiêu chảy hoặc vừa mới khỏi bệnh.
• Quan hệ tình dục an toàn.
• Tránh đi bơi khi đang bị nhiễm bệnh.

Các câu hỏi thường gặp về lỵ trực khuẩn

Thời gian ủ bệnh của bệnh lỵ trực khuẩn là bao lâu?

Thời kỳ ủ bệnh là khoảng thời gian từ khi tiếp xúc với vi trùng đến khi xuất hiện các triệu chứng. Thời gian ủ bệnh của vi khuẩn có thể dẫn đến bệnh lỵ trực khuẩn thường là từ một đến ba ngày. Nhưng nó có thể kéo dài đến một tuần.

Những người mắc bệnh lỵ trực khuẩn nên tự cách ly trong bảy ngày để tránh lây nhiễm cho người khác.

Sự khác biệt giữa bệnh lỵ trực khuẩn và bệnh lỵ amip là gì?

Bệnh lỵ trực khuẩn là do vi khuẩn (Shigella), nhưng bệnh lỵ amip là do amip (ký sinh trùng đơn bào) gây ra. Triệu chứng cấp tính của lỵ trực khuẩn sẽ rầm rộ hơn và nặng hơn lỵ amip.

Bệnh lỵ trực khuẩn có cần điều trị không?

Một số người mắc bệnh lỵ trực khuẩn cảm thấy khỏe hơn sau vài ngày mà không cần điều trị y tế. Nhưng bệnh có thể diễn tiến nặng hơn và phát triển các biến chứng nghiêm trọng và tình trạng này có thể đe dọa tính mạng. Trong các trường hợp này cần đến cơ sở y tế để khám và được điều trị sớm.

Tôi cần làm gì để tránh lây nhiễm cho người khác?

• Rửa tay cẩn thận và thường xuyên bằng xà phòng và nước, đặc biệt là sau khi đi vệ sinh.
• Đừng chuẩn bị thức ăn cho người khác khi bạn bị bệnh. Sau khi khỏi bệnh, hãy rửa tay kỹ bằng xà phòng và nước trước khi chuẩn bị đồ ăn cho người khác.
• Ở nhà không đến nơi giữ trẻ, trường học và các cơ sở dịch vụ ăn uống khi bị bệnh.
• Tránh bơi lội cho đến khi bạn bình phục hoàn toàn.
• Không quan hệ tình dục (âm đạo, hậu môn và miệng) trong 2 tuần sau khi bạn không còn bị tiêu chảy nữa. Vì vi trùng Shigella có thể tồn tại trong phân trong vài tuần, nên hãy thực hiện các biện pháp tình dục an toàn hoặc lý tưởng nhất là tránh quan hệ tình dục trong vài tuần sau khi bạn đã bình phục.

Có thể làm gì để ngăn ngừa tình trạng kháng kháng sinh?

Bất kỳ việc sử dụng kháng sinh nào cũng có thể gây ra tình trạng kháng thuốc. Một số vi khuẩn Shigella kháng thuốc có thể lây lan giữa người và môi trường. Chỉ sử dụng kháng sinh khi cần thiết và đúng theo chỉ định có thể giúp ngăn ngừa tình trạng kháng kháng sinh và sự lây lan của vi khuẩn kháng thuốc.