Gan nhiễm mỡ không do rượu: Đâu là nguyên nhân? Phòng bệnh như thế nào?

Gan nhiễm mỡ không cho rượu (NAFLD) là gì? 

• Khi bệnh nhân có gan nhiễm mỡ (> 5%) trên trên mô học hoặc trên chẩn đoán hình ảnh (siêu âm bụng, CT scan, MRI…).

• Thường đi kèm những yếu tố nguy cơ của bệnh như béo phì, tiểu đường tuýp 2, rối loạn mỡ máu .

• Không có các nguyên nhân gây gan nhiễm mỡ khác như uống nhiều rượu, nhiễm viêm gan siêu vi C, bệnh Wilson, loạn dưỡng mỡ, thiếu ăn, dinh dưỡng ngoài đường miệng kéo dài, do cac loại thuốc như amiodarone, methotrexate, tamoxifen, corticosteroids, valproate, anti-retroviral…, gan nhiễm mỡ cấp ở phụ nữ có thai, khiếm khuyết chuyển hóa bẩm sinh.

Những dấu hiệu và triệu chứng của gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Đa số bệnh nhân đều không có triệu chứng quá rõ ràng. Tuy nhiên, một số có các dấu hiệu:

• Mệt mỏi, khó chịu.

• Tức bụng hạ sườn phải.

• Gan to có ở khoảng 75% bệnh nhân. 

• Lách to nếu xơ gan tiến triển và thường là dấu hiệu đầu tiên chỉ điểm có tăng áp lực tĩnh mạch cửa. 

Bệnh nhân bị xơ gan do viêm gan nhiễm mỡ (NASH) có thể không có triệu chứng hoặc/và có thể không đầy đủ các dấu hiệu thường gặp của bệnh gan mãn tính.

Diễn tiến của bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Tiến trình của NAFLD bắt đầu từ giai đoạn cơ bản nhất là gan nhiễm mỡ. Bệnh gan nhiễm mỡ là diễn tiến đầu tiên của NAFLD. Gan nhiễm mỡ liên quan đến sự tích tụ mỡ trong tế bào gan nhưng không có hiện tượng viêm hoặc xơ hoá.

Thực tế, mỡ được hình thành từ các phân tử mỡ (triglycerid) tích tụ trong các tế bào gan. Sự tích tụ mỡ trong tế bào gan không giống như các tế bào mỡ dưới da (adipose tissue) cấu tạo nên cơ thể chúng ta. Gan nhiễm mỡ vốn là một bệnh lành tính bởi nó không gây ra bất kỳ tổn thương gan nào đáng kể.

Tuy nhiên ở giai đoạn kế tiếp của NAFLD là viêm gan nhiễm mỡ (NASH) gây nhiều biến chứng nguy hiểm. Viêm gan nhiễm mỡ liên quan đến sự tích tụ mỡ trong tế bào gan giống như ở bệnh viêm gan, và các tế bào bị viêm có thể gây tổn thương tế bào gan.

Trong khi bệnh gan nhiễm mỡ là bệnh lành tính thì ngược lại viêm gan nhiễm mỡ lại có thể dẫn đến xơ gan không hồi phục và tăng áp lực tĩnh mạch cửa.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Các dấu hiệu cần lưu ý là cảm thấy chán ăn, ăn không ngon, mệt mỏi kéo dài và buồn nôn, đầy bụng. Đau bụng trong NAFLD và NASH thông thường là do sự căng trướng của gan vì gan lớn hoặc do gan bị viêm. Tuy nhiên, ở giai đoạn đầu thường không có các triệu chứng rõ ràng.

Khi gan nhiễm mỡ kéo dài, triệu chứng thường thấy là gan to kín đáo, men gan và phosphatase kiềm tăng không nhiều; trong thời điểm này các triệu chứng thường không thể hiện ra ngoài. Do vậy, những bệnh nhân nằm trong nhóm nguy cơ sau đây cần thường xuyên sàng lọc bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD):

• Tất cả những cá nhân bị tăng men gan kéo dài, nên sàng lọc về bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu, vì đây là nguyên nhân nhân phổ biến dẫn đến việc tăng men gan không giải thích được.

• Những bệnh nhân bị béo phì: Theo dõi bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu là bắt buộc, bởi vì béo phì là yếu tố nguy cơ của bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu và cũng làm tăng nguy cơ phát triển của bệnh đến giai đoạn tiếp theo.

• Những bệnh nhân bị đái tháo đường type 2: Sàng lọc bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu là bắt buộc, bất kể nồng độ men gan, bởi vì trên đối tượng bệnh nhân đái tháo đường có nguy cơ cao dẫn đến bệnh trở nên nặng hơn.

• Bệnh nhân bị rối loạn mỡ máu và hội chứng chuyển hóa.

Nguyên nhân dẫn đến bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Gan nhiễm mỡ xuất hiện vì nhiều nguyên nhân và liên quan đến nhiều cơ chế sinh hóa khác nhau tron cơ thể, đồng thời gây ra các loại tổn thương khác nhau trên gan. Bệnh liên quan đến sự tích tụ chất béo (nhiễm mỡ), viêm và xơ hóa nhiều mức độ.

Các cơ chế có thể gây nhiễm mỡ bao gồm giảm tổng hợp lipoprotein tỷ trọng thấp (VLDL) và tăng tổng hợp triglyceride ở gan (có thể do giảm quá trình oxy hóa các axit béo hoặc tăng giải phóng axit béo tự do trong gan).

Các nguyên nhân thường gây bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD):

Tăng cân không kiểm soát, béo phì.

Thừa cân béo phì là một trong những yếu tố nguy cơ dẫn đến hiện tượng gan nhiễm mỡ. Khi cơ thể thường xuyên cung cấp lượng chất béo triglyceride vượt ngưỡng mà cơ thể có thể hấp thu thì sẽ có hiện tượng tích tụ, tạo thành nguy cơ gan nhiễm mỡ.

Ngoài ra, lượng calo quá cao khiến cơ thể không sử dụng hết sẽ được tích trữ dưới dạng triglyceride.

Đái tháo đường

Đối với bệnh nhân đái tháo đường, khi hạ đường huyết, acid béo tự do trong các mô mỡ và máu sẽ tăng điều động và gan chuyển hóa acid béo tự do thành triglyceride.

Chế độ ăn giàu cholesterol

Cholesterol tăng cao, nguy cơ về các bệnh tim mạch và mỡ máu cũng sẽ tăng theo.

Những ai có nguy cơ mắc phải (bị) bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Đối tượng dễ mắc NAFLD thường bao gồm nhóm người bị bệnh béo phì, tiểu đường type 2, rối loạn mỡ máu, hội chứng chuyển hóa, hội chứng buồng trứng đa nang, hội chứng ngưng thở khi ngủ, suy giáp, suy tuyến yên, suy tuyến sinh dục, cắt tá tràng tụy.

• Béo phì là nguyên nhân phổ biến nhất của bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu.

• Đái tháo đường type 2: Một vài nghiên cứu đã gợi ý rằng khoảng một phần ba đến hai phần ba bệnh nhân đái tháo đường bị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu.

• Rối loạn mỡ máu: Triglycerid máu cao, HDL cholesterol máu thấp cũng phổ biến trong bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc (bị) bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

• Tỉ lệ bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu tăng theo tuổi tác.

• Tỉ lệ bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu cũng bị ảnh hưởng bởi giới tính (ở nam giới thường cao gấp 2 lần nữ giới).

• Tỉ lệ bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu cũng khác nhau giữa các sắc tộc do ảnh hưởng với các yếu tố gen.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

• Tiền sử bệnh (các yếu tố nguy cơ, không uống quá nhiều rượu).

• Xét nghiệm huyết thanh học để loại trừ bệnh viêm gan B và C.

• Bằng chứng siêu âm của gan nhiễm mỡ.

• Sinh thiết gan.

Đánh giá gan nhiễm mỡ

• Xác định gan nhiễm mỡ bằng siêu âm bụng, vì siêu âm có rộng rãi và còn có thể phát hiện thêm các thông tin về gan mật khác. Vì vậy siêu âm bụng là chẩn đoán hình ảnh được ưu tiên thực hiện trên bệnh nhân bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu.

• Các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh khác là controlled attenuation parameter (CAP) để chẩn đoán gan nhiễm mỡ (kỹ thuật này có thể xác định mức độ nhiễm mỡ).

• Các chỉ số đánh giá gan nhiễm mỡ tốt nhất hiện nay là: FLI (Fatty liver index), SteatoTest và NAFLD liver fat score.

Đánh giá viêm gan nhiễm mỡ không do rượu

• Các biểu hiện lâm sàng, xét nghiệm sinh hóa hay chẩn đoán hình ảnh không thể phân biệt được viêm gan nhiễm mỡ không do rượu và gan nhiễm mỡ đơn thuần.

• Ngày nay, người ta thường chẩn đoán xác định viêm gan nhiễm mỡ không do rượu bằng phương pháp sinh thiết gan.

Đánh giá xơ hóa gan (Fibrosis)

• Các thang điểm đánh giá mức độ xơ hóa gan bao gồm: NFS (NAFLD fibrosis score), FIB-4 (Fibrosis 4), ELF (Enhanced Liver Fibrosis) và FibroTest. NFS có thể phân biệt được tình trạng xơ hóa gan nặng hay không nặng.

• Có thể đánh giá xơ hóa gan bằng kỹ thuật đo độ đàn hồi gan, đây là kỹ thuật không xâm lấn, dùng để xác định các trường hợp nguy cơ thấp xơ hóa gan nặng và xơ gan.

• Sự phối hợp các dấu hiệu sinh học, chỉ số đánh giá xơ hóa gan, đo độ đàn hồi gan có thể làm tăng độ chính xác trong chẩn đoán và tránh làm sinh thiết gan.

• Theo dõi diễn tiến xơ hóa gan có thể dựa vào sự phối hợp các dấu ấn sinh học, chỉ số đánh giá xơ hóa gan và đo độ đàn hồi gan.

Phương pháp điều trị bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Loại bỏ các nguyên nhân và kiểm soát các yếu tố nguy cơ là mục tiêu duy nhất và được chấp nhận rộng rãi:

• Nếu bệnh nhân chỉ bị gan nhiễm mỡ không do rượu đơn thuần, không có viêm gan nhiễm mỡ không do rượu, không có xơ hóa gan thì chỉ cần có chế độ ăn lành mạnh và hoạt động thể lực, điều trị thuốc là không cần thiết.

• Đối với bệnh nhân bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu, dư cân, béo phì, giảm 7 - 10 % cân nặng là mục tiêu điều trị, làm giảm men gan và cải thiện mô học gan.

• Ngừng thuốc hoặc chất độc và điều trị rối loạn lipid máu hoặc là điều trị tăng đường huyết.

• Bệnh nhân viêm gan nhiễm mỡ không do rượu, đặc biệt đối với bệnh nhân xơ hóa gan đáng kể (> F2) cần được điều trị bằng thuốc. 

• Bằng chứng sơ bộ cho thấy thiazolidinediones và vitamin E có thể giúp cải thiện các bất thường về sinh hóa và mô học ở NASH nhưng không cải thiện tình trạng xơ hóa. 

• Nhiều phương pháp điều trị khác như axit ursodeoxycholic, metronidazole, metformin, betain, glucagon, truyền glutamine chưa được chứng minh là có hiệu quả thực sự.

• Hiện tại có rất nhiều phương pháp điều trị mới cho NASH nhắm vào một số con đường phân tử khác nhau bao gồm peroxisome proliferator-activor-alpha (PPAR-alpha), glucagon-peptide-1 (GLP-1), và các phối tử X xa (FXR). Những liệu pháp mới này cho thấy có triển vọng đối với cả việc điều trị NASH cũng như đảo ngược tình trạng xơ hóa trước đó. Nghiên cứu sâu hơn với một số thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 đang được tiến hành.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Chế độ sinh hoạt:

• Lựa chọn môn thể dục nào tùy thuộc sở thích của bệnh nhân và để duy trì lâu dài được.

• Khám định kỳ chuyên khoa gan để được theo dõi, tư vấn và có hướng điều trị thích hợp kịp thời.

Chế độ dinh dưỡng:

• Nên xem xét hạn chế năng lượng và loại bỏ các thành phần thức ăn thúc đẩy bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (Thực phẩm chế biến, thực phẩm và đồ uống có hàm lượng fructose cao).

• Tăng cường lượng rau, trái cây (mỗi ngày nên ăn tối thiểu 300g rau xanh, 200g quả chín). 

• Ưu tiên chọn dầu thực vật (trừ dầu dừa), hạn chế mỡ động vật (trừ mỡ cá). 

• Một số thức ăn được xem là “thuốc” có tác dụng “giảm mỡ” tốt như: Dầu đậu nành, đậu hà lan, cà chua tươi chín, ớt vàng, rau ngót, rau cần tây, diếp cá, tỏi, bắp chuối (bông chuối)…; trái cây nên lưu ý chanh, cam, quýt, bưởi, táo chín… trà xanh, hoa hòe… 

• Hạn chế ăn thực phẩm giàu cholesterol như mỡ động vật, các loại đồ lòng, phủ tạng, da…động vật, lòng đỏ trứng, não gan gia súc…

Phương pháp phòng ngừa bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD) hiệu quả

Tập luyện thể dục thể thao:

• Để phòng tránh bệnh gan nhiễm mỡ một cách tốt nhất, bạn hãy tăng cường tập luyện thể dục thể thao. Tập luyện sẽ giúp đốt cháy calo trong cơ thể để sử dụng tốt hơn lượng chất béo tích trữ trong cơ thể. Ngoài ra, tập luyện cũng sẽ giúp lưu thông tuần hoàn tốt hơn, tránh được nhiều bệnh tật, cải thiện sức khỏe.

• Giảm cân, kiểm soát tốt cân nặng

• Điều này thực sự rất cần thiết đối với bệnh nhân gan nhiễm mỡ. Nhằm kiểm soát tốt lượng lượng calo cũng như lượng chất béo vào cơ thể. Nên ăn kiêng, tăng cường các thức ăn từ thực vật, tập luyện thể dục,...

Kiểm soát tốt đái tháo đường:

Đái tháo đường là một trong các nguyên nhân dẫn đến gan nhiễm mỡ và nhiều bệnh khác. Hãy cố gắng theo dõi sát đường huyết của mình, sử dụng thuốc theo đúng chỉ dẫn của bác sĩ, thực hiện chế độ ăn hạn chế tinh bột và đường, tăng cường tập luyện thể dục,..., đảm bảo để kiểm soát đường huyết được giữ ổn định.

Chế độ ăn lành mạnh:

• Để hạn chế lượng mỡ trong máu, bạn cần có chế độ ăn hợp lý, cân đối. Tăng cường rau, củ quả, nhất là các loại cây nhiều chất xơ, ngũ cốc. Kiểm soát đường máu, mỡ máu, năng lượng tốt hơn.

• Một số loại quả/hạt khá tốt cho gan như: Óc chó, bơ, hạt hướng dương,... Một số loại rau giúp hạn chế tích tụ mỡ tại gan: Cải bó xôi, cải xoăn, tỏi,...

• Tránh ăn các đồ ăn nhiều dầu mỡ, muối, nhiều đường, nhiều tinh bột. Có thể thay thế dầu chiên rán hằng ngày bằng dầu oliu, rất tốt cho gan. Ăn ít chất béo, giảm calo giúp bạn kiểm soát cân nặng tốt hơn.

• Chế độ ăn bổ sung thêm cá như: Cá hồi, cá ngừ,... rất giàu omega - 3 rất tốt cho gan.

• Một nghiên cứu gần đây chỉ ra trong đậu phụ có chất giúp giảm lượng mỡ máu trong gan. Trong đậu phụ có hàm lượng chất béo khá thấp nên tốt cho gan.